Лакрал авиатортал Хъун Дяъвилий

Хаварду Википедия

Лакрал авиатортал Хъун дяъвилий ваниннин 2-3 шинал хьхьичӀ МахӀачкъалалив АхӀмад-Хан Султаннун гьайкал дацӀан дуллалийни, на махӀаттал хьуну уссияв, чӀивисса лакрал миллатрал 4 лехху ур, тӀий. Чансса хъирив лаяву дурукун, лявкъуна ми мукьа акъа, 36 уну. Мунияту жу пикри барду «Лакские авиаторы в Великую Отечественную» («Лакрал авиатортал Хъун дяъвилий») тӀутӀисса лу сакин бан. Лу бикӀантӀиссар оьрус мазрай, цайминнащагу буккин бюхъаншиврул. Авиатортурал сияхӀ уттигу лакьин дурассар.

Ццах бутай «небесный тихоход»[дакьин дан | аьдад дакьин дан]

МахӀад Аьлиев Исмяиллул арс (Инишатусса, 1922—1983 шш). Щалла дяъви гьан бувссар лехлай. Лехлай ивкӀссар хьхьувай бомбарду бичай У-2 самолетрай. Дурссар 360 аьралул леххаву. Талай ивкӀссар Украиннал 3-мур фронтрай ва Кьиблалийми аьралуннал группалуву. Гьуртту хьуссар Кривой Рог — Никополь щуттавух кьутӀавриву, Одесса, Булгъария, Руминия, Югославия, Венгрия, Австрия мурахас бавриву. Аьлиевлун дуркссар ЯтӀул Ттугълил ва ЯтӀул ЦӀукул орденну ва аьралул медаллу.

АхӀмад-Хан Султан самолёт

Аьлиев МахӀад Исмяиллул арс увну ур 1922 шинал Инишав хъузалал кулпатраву. 1939 шинал къуртал бувну бур Гъумучиял дянивмур школа. Аьралул къуллугърайн увцуну ур 1940 шинал августрай. Гьан увну ур дуклан Ульяновскаллал леххултрал училищалувун. 1942 шинал га къуртал бувну, хьуну ур лехху-инструктор, яла пилот-лехху.

Лехлай ивкӀун ур МахӀад Аьлиев У-2 самолетрай. Дяъвилул шиннардий цин «небесный тихоход» тӀисса цӀа дирзсса самолет ишла дайссар диркӀссар хьхьувай бомбарду бичлан. Циярда заманалуха лархьхьусса, амма анаварсса духьувкун, хьхьурай лагьну лехлан нигьа дусайсса нимицнал самолетирттахьхьун къадирияйсса диркӀссар, мукунна къадирияйсса диркӀссар зенит-ттупал куллардахьхьунгу. Мукун хархавар бакъа дурккун, бивчуну бомбардугу, лихъайсса диркӀссар.

Аьлиевлун янсаврал кьанкь хьхьичӀра-хьхьичӀ рирщуну дур Сталинградралу. Шикку фашист ацӀан циван къаави, цила багьайкун агума авттуссар. Сталинградралу Паулюслул ттуршазара чув усса аьрал «къаправун» бакьаврил (яъни щаллуну вивласаврил) Буттал кӀанттул цӀанийсса Хъунмасса дяъвилул ишру мархлуцӀакул баххана багьан бувссар.

1943 шинал мартрай Аьлиев ва ганал гьалмахтал бомбарду бичлан бивкӀун бур душманнайн Харьковралу. Щищалнияргу чӀявуну Аьлиев леххайсса ивкӀун ур Николай Воликлущал. Дяъвилул хъунмур чӀун гайннал архӀал гьан дурну дур.

МахӀадлул кулпат Сакинат буслай бур пилот Аьлиевлуяту «адигай» шаврил хавар, яъни МахӀад Аьлиевлуйн цала гьалмахчу М.Швидкийл макьалалий «адигай» учинсса савав ци хьуну диркӀссарив. «Сталинградралу, Харьковралу, Никополлай талай ивкӀсса МахӀад цакуну аьралул леххавурттай тӀайла къауклан ивкӀун ур, — тӀий, буслай бур га. — Ххал барча, командованиелун Аьлиев ци миллатрал уссарив къабувчӀлай бивкӀун. Га диркӀссар „аьйблувун багьми миллатру“ бикӀлил ватандалияту бизан бай чӀун. Ахирданийгу, га я адигай, я мичиххич акъашиву, зунттал Дагъусттаннавасса лаккучу ушиву кӀул хьувкун, лехлан ивтун ур цӀунилгу».

АхӀмад-Хан Султан

Билаят фашистурацӀа марцӀ буллалисса жула аьрал бувккун бур УрчӀа зуманицӀухмур Украиннайн. Талатавуртту дарчуну дур Кривой Рог шагьрулуцӀух. Аьлиевлул экипажрал дурсса ххишалану чӀярусса леххавурттал (миннул сияхӀ пилотнал кулпатрал аякьалий ябуллалисса леххавурттал луттирай лях гьан къадурну чирчуну дур) ккаккан дуллай дур талатавурттал къизгъиншиву. Шикку Аьлиевлул самолет дуртунгу дур. Щаллусса барз бувну ганал Украиннал шагьнал лачӀал хъуруннаву лаикӀлай. Шагьнал лачӀал ххасал увнугу ур га ккашил ивчӀансса. Ахиргу, украин хъудугьул кумаг бувну бур ганан партизаннащал дахӀаву дан, гайнналгу га уккан увну ур жуламинначӀан.

ЦӀунилгу леххавуртту, цӀунилгу гьавалул талатавуртту, бомбарду бичавуртту. Аьралуннал Кьиблалулмур группалуву Аьлиевлул У-2, яла По-2 самолетру, хӀурхӀа-хӀаллих душманнал къинттуллухун духхавай, цала даву давай, душманнал техника ва базарду пӀякьа тӀутӀи буллай диркӀун дур. Фашистал экьи бивчуну, совет билаятрал кьатӀув бивхьукун, Аьлиев гьуртту хьуну ур Руминия, Булгъария, Венгрия мурахас бавриву. Лагъартуннайн кӀура даен дурсса Европанал хӀукуматирттайсса талатавурттал сурат хьхьичӀ дацӀан даншиврул гьар МахӀад Аьлиевлул ва Николай Воликлул Будапештрайн дурсса аьралул леххавурттал сияхӀрах бургаву. Леххавурттал регистрациялул луттирал ккаккан буллай бур ми дуллай щаллусса барз бувшиву: 24.12.1944, 29.12.1944, 30.12.1944, 31.12.1944, 01.01.1945. 14.01.1945, 16.01.1945, 20.01.1945.

Бомбарду бичавуртту дакъа, Аьлиевлун цаймигу масъалартту биттур бан багьайсса бивкӀун бур. Масалдаран, цал га гьан увну ур зунттал Югославиянавун тиккусса ватан тархъан дай аьралуннал бакӀчи Иосиф Броз Тито зунттавату уцин. Анжагъ У-2 ва По-2 самолетру диркӀссар биза бансса манзил чӀивисса зунттал мюрщи бизанттай ликкангу, леххангу бюхъайсса. Леххултрал хьхьичӀ бивхьусса масъала биттур бувну бур. «Цинявгу билаятирттай кьамул байвав жу ххарину, амма Веналий куннасса дазгахӀ (хъун тяхъашиву, дялахъру) чучӀав дакъая» — тӀий, ппу буслан икӀайва, тӀар, виричунал арс Ибрагьиннул. Амма дяъвилул шиннардил кӀушиврул, ищавурттал цала къадурну къадиртун дур. Махъсса шиннардий Аьлиев бюхъай-шай буллай ивкӀун ур цала яруннин чани оьккину зия хьуну бушиву. Ганан самолет ликкан дангу, леххан дангу захӀмат къашайсса бивкӀун бур, ми давуртту ганал биттур дайсса диркӀун дур, яру лавкьуну. Амма цал-цал яру къянцӀа хъанай, хьхьичӀсса затру кӀи-кӀирану чӀалан дикӀайсса диркӀун дур. Микку Николай Волик ивкӀун ур ганал цамаща цал кӀану бугьан къашайсса уртакь, муксса бивкӀун бурхха гай бавкьуну зий, гай кӀиннан дакъа му диял дакъашиву ашкарану диркӀуннарагу дакъар.

Ахиргу, багьну бур Аьлиевлун операция бан. Операция бувну бур машгьурсса Филатовлул цала. Аьлиевлул дяъвилул гьалмахчу бивкӀун бур цӀанихсса аьралуннал бакӀчи, Хъун штабрал начальник Алексей Антоновлул уссил-ссил душ. Москавлив иявривун МахӀад тӀайлана адресрай ганил шавай лавгун ур. Самолет ччурччуну, кӀусса щаву дирну махъ, ганин леххавуртту кьаритан багьну бивкӀун бур. МахӀад Аьлиевлун нуз тӀиртӀукун, ганал, ттун пулан аьркинну бур, увкуну бур. Му нарахха, куну бур ганилгу. Жагьилсса, бакӀрал ххуйсса хъамитайпа къарийн кӀура бавну лявкъуну бур. Ци ликкан буллай бурив ххал барартал дяъвилул инсантуран, куну пикри хьуну бур МахӀадлун. Ганил кумаг бувну бур Аьлиевлун Филатовлул клиникалувун агьан.

Дяъви къуртал хьуну махъ, аьралул къуллугърай Аьлиевлул хъунмасса хӀал бувну бакъар. Хъунама лейтенант гьан увну ур ВВС-рал леххаврил тактикалул школалийн лавайми хӀаписартурал курсирдайн. Лехлайгу ивкӀун ур. Амма 1947 шинал янил чаннал тагьар сававрай къуллугъ кьабитан багьну бур.

Га зана хьуну ур ватандалийн. Шикку га лащу-щаллу хьуну ур. Къуртал бувну юрист институт. Зий ивкӀун ур МВД-лий. Фронтрал дустуран га хъама къаитайсса ивкӀун ур. Гай ганачӀан МахӀачкъалалив бучӀайсса бивкӀун бур.

Ахиратравун лавгун ур га оьрмулул 61 шинаву. МахӀад Аьлиев ивкӀун ур уздансса, лазилавкьусса, пахру бакъасса, иминсса инсан. Дяъвилул иширттая буслан ганан къаххирасса бивкӀун бур. Так нажагьлий, дяъвилиясса кинордай нимиц карашталну ва ахӀмакьталну ккаккан буллалийни, ганал рязи акъашиву ялун личин дитайсса диркӀун дур. Мадарасса фронтал дустал бувкӀун бур личӀи-личӀисса совет шагьрурдаяту, га ивкӀукун, уччин. Дустуран ва гьалмахтуран га салахӀ изайсса ивкӀун ур дакӀ марцӀшиврухлу.

Чил[дакьин дан | аьдад дакьин дан]

  • Сулейман Ахмедович Мусаев. «Лакцы-авиаторы в Великой Отечественной войне» — Таус, 2006. — 200 с. — ISBN 5-903011-01-2.



Тарихрал кьурхь Ва макьала тарихрал кьурхь дури, хӏадур хьун дурасса.
Кумаг бува Лакрал Википедиялун, тӏайла дува ва щаллу дува макьала.