Дюкъул (Аракул)

Хаварду Википедия

Дюкъул (Аракул) кугънасса лакрал шяравалур зунттаву 2200 метралий хьхьирилияр лахъну Рутуллал районий, Ккуллал ва Лакрал районнал дазуй.

Этимология

Дюкъул тIисса цIа сакин хьуссар дя-къур т1исса мукъурттия, къурнил дя. Оьрус мазрай Ара-Къур тIисса мукъурттия сакин хьуссар, "ара" -- турк мазрай "дя" т1исса махъри, яники мура мяъна хъанахъиссар. ЧIаххуврайсса халкьуннал (азербайджаннал, рутуллал) мукун учайнутIий оьрусрайгу Аракул т1исса ц1а ц1акь хьуссар.

Маз

Дюкъуллал лугъат хъанай дур лакку мазраву яла кугьнамурну (архаичный)[1].Му мазрай гъалгъат1ий бур Рутуллал райондалийсса Дюкъуллал шяраву. Дюкъуллал мазраву хъаннил жура дагьлай дур «б» классравун, «ажа б-ур» – литер. «нину д-ур». Арамтурал жура чIяву числорай «д» классран багьайссар:  «арсру д-ур», литер. – «арсру б-ур». Литературный мазращал къабакьлай бур к1анттул местоименияртту:  «ани», «агьани» учай, литер. --- «шикку», «шичча»

Тарих

Цалчин Дюкъуллал шяраваллил цIа Мухаммед Рафи "Тарих Дагестан"тарихрал жужравун дагьну дур 930 шинай. Му чIумал Дюкъуллал шяравалу духлай диркIуну дур Гъази-Гъумучиял шамхаллугъравун[2]. Дюкъул Гъази-Гъумучиял шамхаллугъраву бивк1шиву тастикь буллай ур аьрасатнал тарихчи-этнограф Л.И.Лавровлул цала чивчусса "Этнографические памятники Северного Кавказа" т1исса луттираву, Султан-Мут бак1чисса 1594 шинай хьусса Аьрасатнащалсса дяъвилуву шамхалнал аьралуннаву "50 бурттигьу Султан Мехмет бак1чисса Х1араккуллаясса (мукун учай Дюкъуллайн ч1аххув шяраваллал халкьуннал) бур".[3] А.Шихсаидовлул "Эпиграфические памятники Дагестана" т1исса луттираву рирщуну дур Дюкъуллал мизитрал ч1ирайсса чичрулул сурат, му 12-13 аьсрулуй дурсса чичрулун ккалли дуллай ур.[4] 1952 шинай аьрасатнал машгьурсса тарихчи ва этнограф Л.Лавровлун лявкъуну бур Дюкъуллал нук1узаманнул х1атталлий хачру бивщусса х1атталлил чартту. Миннуя Лавровлул чивчуну бур: " Аьраб Дагъусттаннайн бувк1уну VII аьсрулия махъгу шиккусса халкьуннаву хачпараснал дин ишла хъанай дирк1уну дур"[5].

Дюкъуллал щар мудангу Гъази-Гъумучиял Шамхаллугъравун яла Ханлугъравун духлай дирк1ссар, XIX аьсрулий Дагъустан Аьрасатравун бухханнин. 1861-1929 шиннардий Дюкъул духхлай дирк1ссар Самурданул округравун, 1929 шинай Рутуллал районданувун[6].

Цалчинмур Аьрасатнал халкьуннал аьдад х1исав (перепись населения) дурсса ч1умал 1886 Дюкълив бивк1уну бур яхъанай 532 инсан.

Дюкъуллал шяравалу дакъасса Самур неххал даралуву нук1у заманнай дирк1ссар ялагу 10 шяравалу, ми дирк1сса к1анай лирч1уну дур ч1ирттал лишанну, Х1атталлу ва лакрал топонимика. Миннува Харица, Ххялдухалу, Шарахь, Хъурта, Хъач1ари, Сияхь, Гьалахан ччянира духларгуну дур, ми лухччай ч1яруминнуй гъинтнил гъаттарал мащив дурну дур. Хюлусуннал шяравалу танира куч хьуну дур ц1анакулсса Лакрал райндалийн, Лув Ч1ат1луххиял (Нижный Катрух) шяраву ишла хъанай бур азербажаннал маз лакку махъругу х1аласса. Ц1анакул ва даралуву Дюкъул ва Ялу Ч1ат1луххи лакрал шяраваллур[7].

  1. Джидалаев, Нурислам Сиражутинович "Дагестанские языки
  2. ТАРИХ ДАГЕСТАН. МУХАММАДРАФИ. DrevLit.Ru - библиотека древних рукописей.
  3. Л.И.Лавров Эпиграфические памятники Северного Кавказа
  4. Эпиграфические памятники Дагестана X - XVIII вв. как исторический источник. instituteofhistory.ru. Дата обращения: 8 июля 2023.
  5. Л. И. Лавров. Избранные статьи. apsnyteka.org. Дата обращения: 8 июля 2023.
  6. Г. Гадисов, Р. Гасанов. [Г.Гадисов, Р.Гасанов "Аракул-Дюкъул" Аракул-Дюкъул]. — Махачкала: тип. "Ризо-пресс", 2018. — С.
  7. Г. Гадисов, Р. Гасанов. [Г.Гадисов, Р.Гасанов "Аракул-Дюкъул" Аракул-Дюкъул]. — Махачкала: тип. "Ризо-пресс", 2018