Лакку маз

Хаварду Википедия
Лакку маз
Лакку маз
лакку
лакку маз‎
Изображение
Краткое имя/название лакский, лакська и лакаг
Государство
Происходит из Дагъусттан
Административно-территориальная единица Дагъусттан
Языковая типология акцентный язык[d]
Письменность Лакку алфавит
Число носителей языка
Статус языка ЮНЕСКО уязвимый[d][3]
Состояние языка в каталоге Ethnologue 4 Educational[d][2]
Карта местонахождения
Код языка в проектах Викимедиа lbe
лакку латӀин гьанусса закон (1936)

Лакку маз[lək:u məz] — Лакрал маз, ва Нах-Дагъусттаннал маз.

Лакку мазрал цӀанасса тагьарданияту тамансса чивчуну бур. Мадарасса шаттирдугу лавсун бур иш-тагьар къулай дан.

Гъумучиял лугъат дуссар адабиятсса лакку мазрал (чичрулул бикӀу, гъалгъалул бикӀу) гьануну (Гьанумур гъалгъа).

Лакку мазрай гъалгъат1ий бур сайки 180 азара инсан.

Грамматика[дакьин дан | аьдад дакьин дан]

Лакку маз буххлаххиссар нахнал ва дагъусттаннал мазурдил ккуранданувун, бачӀлайгу буссар 7 лугъатрайх: гъумучиял (Гъумучиял шяравалу ва лагмасса шяраваллу), вицӀхъиял, вихьуллал (Вихьуллал шяравалу ва муницӀа кьилвалул ва баргъбуккаваллил чулийсса щархъи), ваччи-ккуллал, бархъаллал (Ахъушиял райондалийсса Бархъарав, ЦӀалакъяннал ва Хъюллал шяраваллаву), Шадуннал Дахадаевуллал райндалийсса ва яла кугьнасса дюкъуллал лугъат (ш. Дюкъул Рутуллал райондалийсса)

Гъумучиял лугъат хъанахъиссар лакрал литературалул мазрал гьануну ласусса лугъатну.

Виц1хъиял лугъатрай гъалгъат1ий бур Кьубиял, Чук1уннал,Ккурккуллал,Кумиял, К1ундиял,Ч1арттал, Бах1ик1уллал, Шахьуйннал, Гьуйннал, К1амащиял, Гьунч1укьат1рал ва Карашиял шяраваллаву. 10 азараксса инсантал

Вихьуллал лугъатрай гъалгъат1ий бур Ккуллал райондалийсса Вихьуллал, Ссухъиящиял ва Ц1ийшиял шяраваллаву.

Ваччи-ккуллал лугъатрай гъалгъат1ий бур Ккуллал ва Ваччиял шяраваллаву. Му лугъатрач1ан гъансса бур 1-мур Ц1увк1уллал ва Сумбат1иял гъалгъа, 10 азарунная ливчусса инсантал.

Бартхъаллал лугъатрай гъалгъа т1ий бур Акъущиял райондалийсса Бархъаллал, Ц1алакъаннал, Хъюллал ва Уручуллал шяраваллаву. Му лугъатрай гъалгъа т1исса инсантурал аьдад 3000 лирчусса дур. Литературалул мазрая ва лугъатрал лич1ишиву мури , душарал ва хъаннил ца класс буссар.Прилагательныйру буч1и байссар кут1а бувсса аффиксращал: к1ля-с -- литер. к1яла-сса. Абруптив кь бяйкьлай бур ва мунил хъиривсса гласный у-лия о хъанай бур: оин--литер.  кьукьин, аан – кьакьан – литер.

Шадуннал лугъатрай гъалгъат1ий бур так ца Дахадаевуллал райондалийсса Шадуннал шяраву.Му шяраваллил халкьуннал   лакрая бувцуну даргиял дянив бунут1ий, миннал маз даргиял мазравасса махъру ч1явуну ишла буллай бур.

Дюкъуллал лугъат хъанай дур циненниву яла кугьнамурну.Му мазрай гъалгъат1ий бур Рутуллал райондалийсса Дюкъуллал шяраву.Дюкъуллал мазраву хъаннил жура дагьлай дур «б» классравун, «ажа б-ур» – литер. «нину д-ур». Арамтурал жура чIяву числорай «д» классран багьайссар:  «арсру д-ур», литер. – «арсру б-ур». Литературный мазращал къабакьлай бур к1анттул местоименияртту:  «ани», «агьани» учай, литер. --- «шикку», «шичча»

ТАРИХ

1864 шинай оьруснал машгьурсса этнограф ва лингвист П.К.Услардул баян бувну бур: «Гъази-гъумучиял грамматика» ягу на ванил ц1а дишав кут1ану к1анттул халкьуннал чайсса кунма «Лакку мазрал грамматика», «лакку маз» х1адурссар». 1890 шинай итабавкьуну бур лакку мазрал  грамматикалул лу П.К. Услардул щаллу бувсса. «Лаккрал азбука» т1исса бут1уву баян бувну бур: « Ва азбука щаллу бувссар лак т1исса халкьуннайн.  Вайннал  цайнма  «лак» учай, гьарца чунайн «лаккучу», хъаннийн –«лакку щарсса» чай, цала миналуйн «Лакку к1ану» чай[4].

«Сборник сведений о кавказских горцах (1868ш.)» чивчуну бур: «Лакран ччимур шяравасса ухьурчангу куннал-ку маз бигьану бувч1ай. Циняв лугъатирттаву яла марц1мур хъанай бур Гъумучиял лугъат[4], Вихьуллал ва Ккуллал лугъатру зах1матсса дур». XV аьсрулуя ливчуну лакку мазравун бувххуну бур ч1явусса аьраб мазрал махъру[5]. Бур лакку мазраву ч1явусса оьрус мазрава ягу  тюрк мазрава бувк1сса мвхъругу.[6]

Дагъусттаннал Конституциялун бувну 1994 шинай байбивхьунул Лакку маз  вайми  Дагъусттаннал мазурдищал аьрх1ал  х1исав  хъанай бур Дагъусттаннал паччах1лугърал маз. Ва мазрай дарссру дишайсса дукклакки оьрч1ан.

С.А.Старостиннул чивчуну бур, лакку маз гъансса бур аваро-андо-цезнал мазурдищал[7].

ФОНЕТИКА ва ФОНОЛОГИЯ

Лакку мазраву бур 9 гласный ва 42 согласный

Лакку маз

Аьдад[дакьин дан | аьдад дакьин дан]

Цурдалу аьдад — ЧӀяру аьдад

  • кьини — кьинирду
  • хьхьу — хьхьурду
  • гьантта — гьантри
  • бутӀа — бутӀри
  • къатта — къатри
  • дарс — дарсру
  • барз — барзру
  • душ — душру
  • оьрчӀ — оьрчӀру
  • нуз — нузру
  • чӀавахьулу — чӀавахьултту
  • чӀира — чӀиртту
  • магъи — магъив

Даймур чӀунну[дакьин дан | аьдад дакьин дан]

  • ЦӀанасса чӀун
    • На буклай ура
    • Ина буклай ура
    • Та буклай ур
    • Жу буклай буру
    • Зу буклай буру
    • Тай буклай бур
  • Ларгсса чӀун
    • На буккав
    • Ина бувккунни
    • Танал бувккунни
    • Жу буккарду
    • Зу бувккунни
    • Тайннал бувккунни
  • ДучӀантӀи чӀун
    • На буккинна
    • Ина букинссар
    • Танал буккинссар
    • Жу буккинну
    • Зу буккинссар
    • Тайннал буккинссар

Тагьар[дакьин дан | аьдад дакьин дан]

  • ЦӀанил тагьар (Цу? Ци?): На, Ина, Та, Жу, Зу, Тай.
  • Гъаншиврул тагьар (Щил? Ссал?): Ттул, Вил, Танал, Жул, Зул, Тайннал
  • Дулаврил тагьар (Щин? Ссан?): Ттун, Вин,Танан, Жун, Зун, Тайннан.
  • Бусаврил тагьар (Щихь? Ссахь?): Ттухь, Вихь, Танахь, Жухь, Зухь, Тайннахь.
  • Шаврил тагьар (Щища? Ссаща?): Ттуща, Вища, Танаща, Жуща, Зуща, Тайннаща
  • ЦачӀушиврул тагьар (Щищал? Ссащал?): Ттущал, Вищал, Танащал, Жущал, Зущал, Тайннащал.
  • КӀанттул тагьар (ЩичӀа? СсачӀа?): ТтучӀа, ВичӀа, ТаначӀа, ЖучӀа, ЗучӀа, ТайнначӀа.

Лакку мазрал алфавит [1][дакьин дан | аьдад дакьин дан]

Лакку алфавит (1928—1938)
Лакку аьрабнал алфавит (1928)

Ва лакку алфавитри:[8]

А а Аь аь Б б В в Г г Гъ гъ Гь гь Д д
Е е Ё ё Ж ж З з И и Й й К к Къ къ
Кк кк Кь кь КӀ кӀ Л л М м Н н О о Оь оь
П п Пп пп ПӀ пӀ Р р С с Сс сс Т т Тт тт
ТӀ тӀ У у Ф ф Х х Хх хх Хьхь хьхь Хъ хъ Хь хь
ХӀ хӀ Ц ц Цц цц ЦӀ цӀ Ч ч Чч чч ЧӀ чӀ Ш ш
Щ щ Ъ ъ Ы ы Ь ь Э э Ю ю Я я

Википедия[дакьин дан | аьдад дакьин дан]

  • Лакку мазрал Википедия
  • Википедиялуву буссар лакку мазрайсса бутIа, муниву цалчинсса чичру дурссар 2016 шинай. 8 июльданий 2023 шинан бияннин лакку мазрал википедиялуву чирчуну дур 1268 макьала (15244 лажиндарай); миву гьуртту хъанай ур 8229 инсан, миннава цаннал каялувшиву дувайссар; 16 гьурттучинал махъсса 30 гьанттлуй даву дурну дур; жямну дурну дур 51514 дакьин даву.

Литература[дакьин дан | аьдад дакьин дан]

Лакку мазрайсса чичрурду хьхьарану диркIуну дур ХХ аьсру дучIаннин, му чIумалнин агьаммур кIану бугьлай бивкIуну бур диндалущал бавхIусса литературалул. Сийлий бивкIуну бур халкьуннал дакIнихсса тарихийсса лахъи балайрду ва назмурду: "БурхIай Изажа", "ПартIу ПатIима", "Гьухъаллал Къайдар", "Хан Муртазали", "Ккуллал Чамсу", ва м.ц.[9]

Яла хьхьичIсса лакку мазрайсса чичру дурну дур XV аьсрулий аьрабнал шаэрнал аль-Бусирил XIII аьсрулий чивчусса поэма "Кьасида"[10], "Ханнал мурад" Убурдал МухIаммадлул таржума бувссар парс мазрая Авиценнал медициналул жуж XVIII аьсрулий.

Октябрьданул революция хьуннан чичайсса бивкIну бур тархъаншиврул цIанийсса назмурду. Му ч1умал машгьурну бивк1уну бур Муркъилихъал Юсуп Кьади ( ивкIуссар 1918 шинай), НицIавкIуллал Шапи (ивкI. 1918 ш.), Будугъал Муса, Гузунхъал ХIасан ва м.ц.

ХХ аьсрулий машгьур хьуну Саид Габиев, Чаринхъал МухIуттин, Ибрагьимхалил Кьурбанаьлихъал, Курди Закуев. Цалчинмур лакку мазрайсса драма "Къалайчитал" чивчуссая 1914 шинай Гьарун Саидовлул[11]

Дагъусттаннал литературалул ххазиналувун багьссар Къапихъал Апаннил (1909-1944) чивчусса "Шаэр" тIисса жуж, АабутIалиб Гъапуровлул назмурду. Машгьурну бур лакрал чичулт Ю.Хаппалаев, Мирза МахIаммадов, М.Аминов[12] ва м.ц.

Энциклопедический словарь на лакском языке/ Дагестанский научный центр РАН. — М.: Наука, 2006. — 550 с.[дакьин дан | аьдад дакьин дан]

  • Каяев А. Лакский язык и история
    • Фридман В. Очерки лакского языка. — Махачкала: ИЯЛИ ДНЦ РАН, 2011. 168 с.
  • М. Р. Рамазанова, «Лакско-русский фразеологический словарь».
  • С. М. Хайдаков (1961), «Очерки по лексике лакского языка».
  • Г. М. Гаджиев (1958) «Русско-лакский школьный словарь».
  • Халил Халилов (2002), «Лахьхьи вила ниттил маз».
  • Саид Магомедович Хайдаков (1962), «Лакско-русский словарь».
  • Л. И. Жирков (1955), «Грамматические таблицы лакского языка».
  • Н. Б. Курбайтаева, И. И. Эфендиев, (2002) «Словарь арабских и персидских лексических заимствований в лакском языке».
  • Нурислан Сиражудинович Джидалаев (1994), «Русско-лакский словарь».
  • Д. А. Дигиев, «Русско-лакский разговорник».
  • Эса Аьбдуллаев, «Лакку мазрал орфографиялул словарь».
  • Эльдарова Р. Г. , «Лакку маз. Фонетика ва фонология. Орфоэпия. Орфография».
  • Хайдаков С. М. (1966), «Очерки по лакской диалектологии».
  • Жирков Л. И. (1955), «Лакский язык: Фонетика и морфология».
  • Абдуллаев И. Х. (2002), «Очерки по исторической грамматике Лакского языка (Морфология)».

Чичрурду[дакьин дан | аьдад дакьин дан]

  1. ScriptSource - Russian Federation
  2. 2,0 2,1 Ethnologue (ингил.) — 25, 19 — Dallas, Texas: SIL International, 2022. — ISSN 1946-9675
  3. Красная книга языков ЮНЕСКО
  4. 4,0 4,1 Услар П. К. Этнография Кавказа. Языкознание. 4. Лакский язык. Тифлис, 1890, с. 30, 1.
  5. Словарь арабских и персидских лексических заимствований в лакском языке. Н. Б. Курбайтаева, И. И. Эфендиев. Махачкала, 2002
  6. Джидалаев Н. С. Тюркизмы в дагестанских языках: опыт историко-этимологического анализа. — М.: Наука, 1990. — С. 56—57. — 251 с. — ISBN 5-02-011019-1.
  7. Дьяконов И. М., Старостин С. А. Хуррито-урартские и восточнокавказские языки // Древний Восток: этнокультурные связи. — Москва: На
  8. Лакку маз
  9. Лакская литература // Литературный энциклопедический словарь. — М.: Советская энциклопедия. Под редакцией В. М. Кожевникова, П. А. Николаева. 1987.
  10. Абдуллаев И. Х. Лакский язык // Большая российская энциклопедия. Электронная версия (2018); https://old.bigenc.ru/linguistics/text/5230038 Архивная копия от 2 февраля
  11. Лакская литература // Литературная энциклопедия. — В 11 т.; М.: издательство Коммунистической академии, Советская энциклопедия, Художественная литература. Под редакцией В. М. Фриче, А. В. Луначарского. 1929—1939.
  12. Лакская литература // Литературная энциклопедия. — В 11 т.; М.: издательство Коммунистической академии, Советская энциклопедия, Художественная литература. Под редакцией В. М. Фриче, А. В. Луначарского. 1929—1939.

Чил[дакьин дан | аьдад дакьин дан]