Каспий хьхьири

Хаварду Википедия
(ТӀайла дуккан «Каспи хьхьири»)
Каспий хьхьири
ГьалатӀ Lua: expandTemplate: template "lang-mzn" does not exist.
Изображение
Названо в честь Касситы[d]
Государство
Находится в пределах природно-географического объекта Арало-Каспийская низменность[d]
Высота над уровнем моря −28 метр
Впадающие в озеро реки Астара[d], Атрек[d], Волга[d], Горган (река)[d], Кума[d], Кура[d], Кусарчай (река)[d], Рубас[d], Самур[d], Сефидруд[d], Сулак[d], Терек[d], Уллучай[d], Урал[d], Шураозень[d], Эмба[d], Пирсаат[d], Болгарчай[d], Сумгаит[d], Кура[d], Сардаб[d], Болда[d], Neka River[d], Суходол[d], Карачай[d], Хераз[d], Дарвагчай[d], Камызяк[d], Siah Rud (Mazandaran)[d], Talar River[d], Рудхайне-Баболь[d], Теджен[d], Юринский Банк[d], Иголкин Банк[d], Самур-Апшеронский канал[d], Кудиалчай[d], Кривой Банк[d], Виляшчай[d], Васильевский Банк[d], Бузан[d], Белинский банк[d], Дельта Волги[d], Tashkuh River[d] и Galand River[d]
Водосборный бассейн бассейн Каспийского моря[d]
Бассейн объекта в странах Аьрасат, Казахстан, Туркменистан[d], Иран и Азирбижан
Площадь бассейна 3 500 000 квадратный километр
Солёность 12,5 ‰
Длина
  • 1200 km
Ширина 435 km
Вертикальная глубина 1025 метр и 211 метр
Площадь
  • 386 400 квадратный километр
Объём 78 700 кубический километр
Периметр 7000 km
Карта местонахождения
Категория бассейна Категория:Бассейн Каспийского моря[d]
Каспий хьхьири на карте
Каспий хьхьири
Каспий хьхьири
Викисклад Медиафайлы на Викискладе

Ка́спий хьхьири (Ка́спий, латӀин. Caspium mare ягу нукӀу заман.-грек. Κασπία θάλασσα, Kaspía thálassa, оьрус Каспийское море) — хъанахъиссар Аьрщарей яла хъунмамур лавкьусса водоём[1]. Ва мукумма бюхъайссар хӀисав буван яла хъунмамур бярну, ягу хьхьирину, цилва куртӀшиврух, цӀу-бушиврух, ягу хӀасул шаврих бурувгун. Хьхьирил чӀан хӀасул хьуну дур океанналил чӀан куннасса аьрщарал къатния.

Бивхьуну буссар Европанал ва Азиянал дазуй. Хьхьиривусса щин дур чанну цӀу бусса. Щинал лахъшиву дур личӀи-личӀийсса, 2009-ку шинал дур 27,16 м лагьну Дунияллул океанналулнияр[2].

ЦӀанасса чӀумал Каспий хьхьирил бувгьуну бур 390 000 дирсса км², яла куртӀмур кӀану — 1025 м.

ЦӀа дуккаврил тарих[дакьин дан | аьдад дакьин дан]

ЦӀанасса оьруснал цӀа, н.з.оьрус. кӀанттей. Хвалисс хьхьири — цӀусса, луттирайсса — буккан бувну бур латӀ. Caspium Mare, ягу Caspium pelagus, ва н.грек. Κασπία θάλασσα (Kaspía thálassa), Κάσπιον πέλαγος (Káspion pélagos; Страбон ва м.ц.), ва мукумма ца гипотезалийн бувну хьхьирил цӀа хӀасул хьуну дур каспинал, тайпалул цӀания, нукӀу заманнул азаруку шинал баргълагавал чулухсса хьхьирил зуманив яхъанай бивкӀсса.

Тарихрал мутталий Каспий хьхьирил диркӀун дур 70-ннин дирсса цӀарду личӀи-личӀисса халкьуннал ва тайпардал:

  • Гиркан (Джурджан) хьхьирри — нукӀузаманнул грекнал шагьрулия Горган ва Гиркания провинциялия.
  • Хвалын хьхьири ягу Хвалисс хьхьири — нукӀузаманнул оьрус цӀа, хьуну дур Хорезм хӀукуматрал цӀания[3] (цамунин бувну, хвалиснал халкьуннал цӀания, ухссавнил чулух хьхьирицӀ яхъаней бивкӀсса);
  • Хазар хьхьири — аьрабнал (Бахр-аль-хазар), парснал (Дарья-е хезар), туркнал (Hazar denizi), азербайджаннал (Xəzər dənizi), къиримтатарнал (Хазар денъизи), туркменнал (Hazar deňizi), къумукьнал (Хазар денгиз) мазурдий;
  • Къумукь хьхьири[4] — къумукь халкьуннал цӀания.
  • Таркиннал хьхьири[5] — Тарки тӀисса къумукьнал шамхаллугърал шагьрулул цӀания.
  • Абескун хьхьири — Куры тӀисса неххал зуманив бивхьусса шагьрулия ва жазиралия, XIV ттуршукушинал хьхьирил лув личӀаннин.
  • Сарай хьхьири;
  • Дарбант хьхьири — Дагъусттанейсса Дарбант шагьрулул цӀания;
  • Сихай
ва цеймигу цӀарду[6].

Азербайджанннаву ва Иранннаву Каспий хьхьирийн цӀанасса чӀумалгу Хазар ягу Мазендеран учейссар (Ираннал хьхьирицӀсса провинциялий яхъанейсса халкьуннан хас бувну).

Хьхьири бивхьусса кӀану[дакьин дан | аьдад дакьин дан]

Каспий хьхьири бивхьуну бур Европанал ва Азиянал дяличӀулий. хьхьирил лахъишиву ухссавнил чулуха кьиблалинммей 1200 км дирсса (36°34'—47°13' у. у.), баргълагавал чулуха баргъбуккавал чулинмей — 195—435 км, дянивсса лахъишиву 310—320 км (46°—56° б.б. л.).

Физико-географический условиярдейн бувну Каспий хьхьири бачӀлейссар шанма бутӀуйх:

  1. Ухссавнил Каспий (25 % хьхьирил площадрая),
  2. Дянивму Каспий (36 %),
  3. Кьиблалул Каспий (39 %)[7].

Ухссавнил ва Дянивмур Каспийлул дазу хӀисав дувейссар Чечень жазиралул аьщуйх — мыс Тюб-Караган, Дянивмур ва Кьиблалул Каспийрал — Чилов жазиралул аьщуйх — мыс Ган-Гулу[8].

Зуманихалу[дакьин дан | аьдад дакьин дан]

Побережье Каспийского моря в Туркмении
Пляжи в Дагестане
Дагъусттаннай пляжру

Каспий хьхьирицӀсса аьщарайн хьхьирицӀалу учейссар.

Каспий хьхьирил лахъишиву хьхьирил зуманил 6500—6700 километра, жазирардащал — 7000 километралийн дирсса. Хьхьирил зумарду чӀявучин лагьсса ва дюрчӀусса дуссар. Ухссавнил чулухасса зумарду неххардил ххябуттирду дурну дур Урал неххал ва Волга неххал дельталул, цирдагу дур лагьсса, ва ялтту щинал урттурал даркьусса. Баргъбуккавал чулух хъунмур кӀану известнякирдал дургьуну дур къунналил чулланищал цачӀун хьуну. Яла чӀяруми дулантту дагьсса зумарду дур баргълагавал чул Апшерон бачӀи жазиралул даралуву ва баргъбуккавал чул Казахнал бугъазрал ва Къара-Богъаз-Гоьлланил.

БачӀи жазира[дакьин дан | аьдад дакьин дан]

Хъуними бачӀи жазира:

Жазира[дакьин дан | аьдад дакьин дан]

Каспий хьхьириву буссар 50 бивсса хъунисса ва дянивсса жазира, миннул бувгьуну бур 350 км² бивсса кӀану.

Яла хъуними жазира:

Бугъазру[дакьин дан | аьдад дакьин дан]

Хъунисса бугъазру:

Кара-Богаз-Гол[дакьин дан | аьдад дакьин дан]

Залив Кара-Богаз-Гол в сентябре 1995 года

Баргъ буккавал зуманицӀ буссар Кара-Богаз-Гол тӀисса цӀилщинал бяр, 1980-ку шинайн бияннин му бур Каспий хьхьирил бугъаз-лагуна, къумасса проливравух хьхьиривун багьлейсса. 1980-ку шинал бувну бур дамба, Кара-Богаз-Гол Каспий хьхьирия личӀи буллейсса, 1984 шинал дурну дур щин итадакьейсса сооружение, мунияр махъ Кара-Богаз-Голланивусса щинал уровень цаппара метрардал яларей дагьну дур. 1992 шинал пролив хӀасул дурну дур, мунивух щин Каспий хьхьирива Кара-Богаз-Голланивун дахьлей ва ссихӀирейн дуклей дур. Гьарца шинал Каспий хьхьирива Кара-Богаз-Голланивун дахьлей дур 8—10 кубический километра щинал ва 15 млн тонналийн бивсса цӀийл.

Каспий хьхьирривун дагьлагьисса нехру[дакьин дан | аьдад дакьин дан]

Каспий хьхьиривун дагьлай дур 130 нех. Каспий хьхьиривун дагьлейсса, хъунисса нехру — Волга, Дарвагчай, Рубас, Сулакь, Самур, Терек (Россия), Урал, Эмба (Казахстан), Кура (Азербайджан), Атрек (Туркмения), Горган, Сефидруд (Иран). Хьхьиривун дагьлейсса яла хъуннамур нех — Волга, мунивату шинал мутталий дагьлей дур 215—224 км³ щинал. Волга, Урал, Терек, Сулак ва Эмбалул дуллей дур 88—90 % шинал мутталий хьхьиривун дагьлейсса щинал. Шинал мутталийсса дянивсса дуцала хъаней дур 290 км³ щинал[9].

ХьхьирицӀсса хӀукуматру[дакьин дан | аьдад дакьин дан]

ХӀукуматирдал дянивсса экономикалул конференциялийн бувну:

Каспий хьхьирил шюшлай дур ххюра хьхьирицӀсса хӀукуматрал зумарду.[10]:

  • Казахстан — ухссавнил чулухату, ухссавния баргъбуккавал чулухунней ва баргъбуккавал чулуха, хьхьирил зуманил лахъишиву 2320 км дирсса;
  • Иран — кьилвалул чулуха, хьхьирил зуманил лахъишиву — 724 км дирсса;
  • Туркмения — кьилвалия баргъбуккавал чулинней, лахъишиву 1200 км дирсса;
  • Россия — баргълагавал ва ухссавния баргълагаввал чулинней, лахъишиву 695 км дирсса;
  • Азирбижан — кьилвалия баргълагавал чулинней, лахъишиву 955 км дирсса[10].

Каспий хьхьирил зуманицӀсса шагьрурду[дакьин дан | аьдад дакьин дан]

Махачкала
Анжи
Баку — Каспий хьхьирил увну яла хъунмасса шагьру
Аьрасат

Астрахань мукунма хӀисав бувайсар Каспий хьхьирил порт бусса шагьруну, амма цуппа бивхьуну бур Волга неххал дельталий, Каспий хьхьирил зумания 100 километралул тихунмейну.

Азирбижан
жан
  • Баку — хъунмасса шагьру-порт ва Азербайджанннал хъун шагьру. Бивхьуну бур Апшероннал бачӀи жазиралул кьилвалулмур чулух ва микку ялапар хъаней бур 2,5 млн инсантурал (2010);
  • Сумгайыт, бивхьуну бур Апшероннал бачӀи жазиралул ухссавнилмур чулух;
  • Ленкорань, бивхьуну бур Азербайджаннал кьилвалул чулсса дазуяту арх бакъа;
  • Нефтяные Камни — навт буккултрал шяравалу, дирхьуну дур Апшероннал бачӀи жазиралия, кьилвалия-баргъбуккавал чулинней. Шагьрулувусса къатри бур бивхьуну инсантурал цалва хъун бусса жазирардей, эстакадардей ва технологический майданней.
Туркменисттан
  • Туркменбашы (хьхьичӀвасса Красноводск) — бивхьуну бур Красноводскалул бугъазрал ухссавнилмур чулух;
  • Аваза — хъунмасса курорт.
Казахстан
  • Актау — шагьру-порт, бивхьуну бур хьхьирил баргъбуккавал чулух;
  • Атырау — бивхьуну бур ухссавнилмур чулух Урал неххал дельталий, хьхьирияту 20 км тихунмейну.
  • Форт-Шевченко — яла баргълагавал чулухмур шагьру, Каспий хьхьирил баргъбуккавал чулухсса зуманив.
Иран
  • Бендер-Энзели — бивхьуну бур Каспий хьхьирил кьилвалул чулсса зуманив.

БувчӀин баву[дакьин дан | аьдад дакьин дан]

  1. Каспийское море // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
  2. Resolution of conference «Climate and Water Balance Changes in the Caspian Region» (ингил.). www.caspinfo.net (October 2010). Дата обращения: 19 январданий 2019.
  3. Бартольд В. В. Работы по исторической географии (оьр.). — М.: Вост. лит, 2002. — 367 с.
  4. Абдулгаффар Кырыми. Умдет ал-ахбар. Книга 2: Перевод. Серия «Язма Мирас. Письменное Наследие. Textual Heritage». Вып. 5 / Пер. с османского Ю. Н. Каримовой, И. М. Миргалеева; общая и научная редакция, предисловие и комментарии И. М. Миргалеева. — Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2018. — 200 с
  5. Гусейнов Г.-Р., Султан-Мут и западные пределы кумыкского государства, материалы научной конференции, 2008
  6. Имена Каспия (недоступная ссылка). www.baku.ru. Дата обращения: 19 январданий 2019. Архивировано 20 январданий 2019 года.
  7. Azerbaijan — Каспийское Море (недоступная ссылка). www.azerbaijan.az. Дата обращения: 19 январданий 2019. Архивировано 14 январданий 2019 года.
  8. Сангаджиев М. М. Особенности недропользования на территории Республики Калмыкия (оьр.). — 2-е издание, стереотипное. — Москва—Берлин: Директ-Медиа, 2019. — С. 47. — 231 с. — ISBN 978-5-4499-0356-3.
  9. Steffen Mischke. Large Asian Lakes in a Changing World (ингил.) (2020). Дата обращения: 6 июлданий 2021.
  10. 10,0 10,1 Межправительственная экономическая конференция Прикаспийских государств — Астрахань 2008 год. (недоступная ссылка). www2.investinginrussia.ru. Дата обращения: 2 мартрай 2014. Архивировано 2 мартрай 2014 года.

Ссылкарду[дакьин дан | аьдад дакьин дан]