Лак

Хаварду Википедия
(ТӀайла дуккан «Лакку»)
Лак
Аьдад ва яшаву
Циняв: 200 000—250 000
Аьрасат: 200 000

Дагъусттан: 178 630

Москов: 10 000

Кабардиннал ва Балкьарнал билаят: 6000.

Ставрополлал зума: 5 500

Московлал билаят: 2 500

Туменнал билаят: 2000

Туркмения: 4 500

Узбекисстан: 3 800

Таджикисстан: 3000

Ширван (Азирбижан): 3000

Туркия: 3000 — 10 000

Гуржисттан: 2000

Къазахсттан: 1200

Украина: 1019



Бусала
Маз Лакку маз
Дин Ислам сунниттал
Бухлай бур Дагъусттаннал миллатирттавун
Маччасса миллатру Кавказрал миллатру

'

Дагъусттаннал халкьру
1 — «смешанное», 2 — ярусса, 3 — дарги, 4 — курал, 5 — лак, 6 — табасаран, 7 — агъул, 8 — рутӀул, 9 — цӀахъюр, 10 — къумукь, 11 — нугъай, 12 — азирбижан, 13 — оьрус

Лак (лакку халкь, гъази-гъумучи)[2] хъанахъиссар дагъусттаннал гьанулул халкь, миннал мина дур Дагъусттаннал зунттал дязаннив, цивппагу багьлагьиссар нахско-дагестаннал ккуранданувун ухссавнил Кавказуллал халкьуннал дастталувун.[3]

Тарихраву лак Дагъусттаннал зунттал дязаннив ялапар хъанай бивкӀссар. Цала ватандалийн лакрал чайссар Лакрал кӀану ягу Лакку билаят. Лакрал хъуншагьру бур Гъази-Гъумучи[4]. Лакрал мина — Лакку кӀану хъанахъиссар Лакрал ва Ккуллал районну бакъасса, миннущал дазуйсса Ахъушиял, Рутуллал, ЧӀарадиял ва Дахадаевуллал районнайсса лакрал шяраваллугу.

Этнонимру[дакьин дан | аьдад дакьин дан]

Тарихраву кӀулссаксса лакрал цайнма «лак» учайссар цала Ватандалийнгу Лакку кӀану учайссар, так Дагъусттаннай исламрал дин кьамул дурну мукьах VIII аьсрдания шиннай миннан гъази-гъумучигу учай, исламрал ххуллий чӀярусса талатавуртту дурну тӀий[2].[5]

Машгьурсса оьруснал этнограф Услар П. К. цала «Гъази-гъумучиял маз» (1864) тӀисса луттираву чивчуну бур: «Страбон (XI 503) чичлай ур, албаннал ва амазонкардал халкьуннал дянив яхъанай бур гели ва леги тӀисса халкь». «Лак хьхьичӀавасса лек бур, — жунма ми гъази-гъумучи тӀий кӀулну бухьурчагу, — муний шак бакъассар»[2].

Экзонимру[дакьин дан | аьдад дакьин дан]

Яруссаннал халкьуннал лакрайн учай — «тумал»[5], «лакал» куну; даргаллал халкьуннал — «вулугуни», «вулеги»[5]; лазгиял халкьуннал — «яхулви», «яхолшу»[6]; къумукьнал — къазикумукьлар, лаклар; чачаннал — «гъазгъумкий»[5], гуржиял — лекlи[5], перснал — «лазги»[5], азирбижаннал — «лезги»[5], оьруснал — «лакцы», «лаки», «казикумухцы»[5], аьрабнал — «лакз»[5].

Революция хьуннин Аьрасатнаву лакрайн чайсса бивкӀуну бур «гъази-гъумучи» ягу «лак» куну[7]. А. В. Комаровлул (1869 ш) чивчуну бур, "Дагъусттаннал дяниву, Гъази-Гъумучиял Къойсу неххал бакӀрах бур яхъанай ляличӀисса халкь, цайнма «лак» ягу «ляк» учай, цала миналийнгу «Буттал кӀану» учай[7]. Ми халкьуннайн учай «гъази-гъумучи» куну. Н. Ф. Дубровиннул (1871 ш) чивчуну бур, «Гъази-гъумучи тӀисса халкьуннал цайнма лак чай, цала миналийн Лакку-кӀану учай»[8].

Дагъусттаннал билаятрал халкъуннал сияхlраву 1886 шинал, Гъази-Гъумучиял округрал агьалинал цӀа «Лак» дур (48,316 азара инсан)[9]. Дагъустаннал областрал 1895 шинал тарихчи ва этнограф Е. И. Козубскийл щаллу дурсса карталий Гъази-Гъумучиял округрал агьали «Лак» тӀий ккаккан бувну бур[10].

Цалчин «кази-кумуки» кӀицӀ бувну бур тюркнал жужирттаву XIV аьс. (Шами Йазди)[11]. Тарихчи В. В. Бартольдлул чивчуну бур, «Тимурдул Дагъусттаннай бувсса хӀарачатирттал ккаккан буллай бур цукун хьхьарану ислам ппив хьуну диркӀссарив мийх[12]. Хъунмур дахханашиву Х аьсрулия дур так гъумучи мусулман хьуну бур, миннайн „гъази-гъумучи“ тӀий бур». П. К. Услардул баян бувну бур лакрайн «кази-кумухи» арив яхъанахъисса тюркнал халкьуннал къумукьнал чайсса бивкӀун бур, миннацӀа оьрусналгу лавсуну бур[2].

Тарих[дакьин дан | аьдад дакьин дан]

Гъумук, Туман, Сарир.

Цалчинмур лакрал хӀукуматру Гъумучи(Гумик) ягу Туман хӀасул хьуну дур нукӀузаманнай, цурдагу духхлай диркIссар Сарир тIисса хIукуматравун[13]. Сарир хIасул хьуну дур Дагъусттаннал зунттаву VI аьсрулий, мунивун буххлай бивкIссар ярусса, дарги, лак, курал, табасаран, агъул, рутул, цIахъюр ва м.ц. цIанакулсса Дагъусттаннал зунттал халкь.

Гъази-Гъумучиял шамхаллугъ.

VIII аьсрулий аьраб Дагъусттаннайн бувкӀуну мукьах шикку сакин хьуссар Гъази-Гъумучиял шамхалтурал хӀукумат. VII аьсрулул ахирданий аьрабнал аьралуннал Дербент лавсуну бур. Маслама бакIчисса аьрабнал аьралуннал XVIII аьсрулий кьаст дурну дур лак ва ярусса яхъанахъисса Дагъусттаннал вивалу ласун, Джарррах тIисса аьрабнал аьралуннал бакIчинаща бювхъуну бур му пикри щаллу бан. Аьрабнал тарихчи Табари ур муния чичлай "Аьрабнал ухссавнил Дагъусттаннай гъагъан бувну хазарнал аьраллугу бувххуну бур Дагъусттаннал дязаннив, яла цаннил хъирив ца Хамзин ва Гъумучигу лавсуну мукьах, яла цала хIукму кьамул къабувну тIий Къайтагъ ва Табасаран лекьангу бувну хъямала бувну бур" [14]

Хъиривмур Дагъусттаннайнсса сапар аьрабнал бавхIуну бур 739 шинай Мерван тIисса аьралуннал бакIчинал, Миннал ххуллу бавхIуну бур Шеки шагьрулия Самур неххал даралувух хьуну Ал-Балал ва Гъумук тIисса Сарирданул къалардачIан. Ми къалардавусса аскар аьрабнан гужну данди бавцIунугу аьрабнал ми лавсуну, данди бавцIуми аьс бувну бур, хъами ва оьрчI-душ ясир бувну бур[15] Аьрабнал тарихчи Балдозорил чивчуну бур "Мерваннул Туман-шах ясир увну халифначIан тIайла увккуну ия" тIий.[16] VIII-XI аьсрурдай аьрабнал Дагъусттаннай цала хIукму щаллу бувайсса инсантал бивтуну бур кIанттул хIукмучитал букьан бувну. "Тарих Дагъусттан", "Дагъусттан-Ирам" А.С.Бакихановлул ва "Асари Дагъусттан" ХIасан Ал-Кадирил тIисса кIанттул тарихрал луттирдай чивчуну бур Лаккуй шамхалну ивтунни МухIаммад идавсил бутта-уссил Аьппаслул наслулиясса Шах-бала , Гъумук шагьрулиягу тах-шагьру бувну. Шамхалнал титул ляхъаврия машгьурсса аьрасатнал тарихчи В.В. Бартольдлул чивчуну бур, яники "шамхал" тIисса титул хIасул хьуссар аьрабнал аьралуннил бакIчи Шах-баал ибн Абдулла тIисса цIания шикку цIуну дурсса хIукуматрал бакIчи хьусса.

Лакрал халкьуннал бусалалийн бувну Гъумучиял халкьуннал аьрабнайн тавакъю бувну бур "жучIан цIусса диндалия лахьхьин банмигу гьан бува", тIий. Аьрабнал 778 шинай бивхьуну Гъумук мизитгу[17] шиккусса халкьуннай каялувшиву дуллан Шахбал тIисса инсан гьан увну ур. Халкьуннал бусалардайн бувну, шамхал тIисса титул бавхIуну бур Абу-Муслиннул давурттащал, мунал щалла Дагъусттаннайсса хIукуматрал хъунаману увчIуну ур хIурмат бусса Аьппас, му хъунама Шамхала Аьбдуллал арс ивкIуну ур, му хIукуматрал тах-шагьругу хьуну бур Гъумучи.[18]

Шамхаллугъ духлай диркIссар Аьрабнал халифатравун. Шамхалал щалла Дагъусттаннал улклуй цала низам дирхьуну, гьарца шяраваллий дишала дирхьуну дур[19]. Ислам дин щалла Къапкъазнавух ппив дуллайтIий лакрайн гъази-гъумучи тIун бивкIуну бур, тах-шагьрулийнгу Гъази-Гумук цIа дирзуну дур.[20]

Мангъул-татарнал аьраллу Лаккуй

Бату бакIчисса татар-манголнал аьраллу 1239 шинай Дагъусттаннайн хявххссар , интту ва гъинттул Дербентгу лавсуну октябрь зуруй аьраллу бивссар агъуллал РичIа тIисса шяравун, ца барз хьуссар мангъулнал му шяравалу ласун къашай, му дяъвилия чивчуну бур РичIиял шяраваллил мизитрал чIирай. РичIа лавсуну мукьах мангъулнал Гъази-Гъумукунсса ххуллу тIивтIуссар. Му чIумал хIуччалий бивкIссар Хайдакьуллал уцмий Амир-Гамза ва Хунзахъиял нуцал Кавтар-шах Гъази-Гъумучиял шамхалнащал. Мангъулнан тIайлабацIу хьуссар Дагъусттаннал яла гужми бакIчитал куннащал кув къабакьаву,му загу ишла бувну апрель зурул байбихьулий 1240 ку шинал мангулнащал аьрхIал Хайдакьуллал аьралуннащал баргъбуккавал чулуха, Кавтар-шах бакIчисса Хунзахъиял аьрал баргълагавал чулуха Гъази-Гъумукун хявххуссар. Мангъулнащалсса талатавриву лакрал "вирттаврал ккаккан дурссар бюхттулсса чувшиву"[21] Цукунсса виричушиву ккаккан дуварчагу лакрал вирттаврал ми шанмагу аьралуннал Гъази-Гъумучи лавсуну, цанма данди бивккмигу ливтIуссар 1033 аьраличу личIаннин, чIярусса чапхуннугу дурссар.[22]

XIV аьсрулул дайдихьулийгу Гъази-Гъумучиял шамхалнан данди бувккссар Къайтагъуллал уцмий Саратан Амир-Хамзал арс ва Хунзахиял нуцал Амир-Султан. Мангъулнащал маслихIатгу бувну 1319 шинал интту ми шанма цачIун хьусса аьраллу хявххссар Гъази_Гъумукун. Гъази-Гъумучи щаллусса зуруй данди бавцIуссар цала душманнан, амма душмантурал гужру ххи хьуссар, 70 жагьилсса виричу бувххуну БурхIай къалалувунгу хъа бувссар цалла жанну дулун амма душмантуран мютIий къахьун. Гъази-Гъумучи кIилчингу гъагъан бувссар ми шанмагу аьралуннал.

XIV аьсрулул ахирданий Дагъусттан хьуссар Тахтамишлул ва Тамерланнул аьралуннал дяъвирдал майдан. 1395 шинай Тахтамиш бакIчисса Мусил ордалул аьралуннил ва Тамерланнул аьралуннил дянив Терек неххачIа хьусса дяъвилуву Тамерланнул аьрал ххув хьуссар. Му чIумал Гъази-Гъумучиял шамхаллугъгу Дагъусттангу буххлай диркIссар Мусил ордалувун. Мунин бувну Тамерланнул 1396 шинай цанма данди бувкксса Дагъусттаннал билаятран ссапар бавхIуссар, даргиял Усиша тIисса шяравалличIан ивсса чIумал му шяраваллин хявххуссар. Му чIумал Гъази-Гъумучиял аьдат диркIуну дур гьарца зуруй бусурман диндалул ххуллий дяъвирду байсса, амма цала къабусурмансса чIаххувран бусурмантал хявххукун, шамхал 3000 аскар аьралунналгу бувцуну чIаххуврахлу талан увкIуну ур, Амма Гъази-Гъумучиял аьрал Тамерланнул аьралуннар бух хьуну бур, шамхалгу ивкIуну, аьралгу лиян бувну бур.

XV-XVI аьсрурдай Гъази-Гъумучиял шамхаллугъ хъинну гуж хьуну дур, мунияту Гъази-Гъумучиял шамхалнайн щалагу Дагъусттаннал "вали". "падишах" куну учайсса бивкIссар.XV аьсрулий шамхалнал дахIаву диркIуну дур укунсса халкьунащал: Агъул, Курал, Ахты, Рутул, ЦIахъюр, Аьндархъи, Аьнди, Гидатль, Гоцатль, Чамалал, Тиндал, Карах, Кусрахи, ЦIудахар, Губден, Ахъуши, Оьргъ (Кубачи), Тарки, Буйнак, Эндирей, Тюмень и Мичихич, Шаки. XVI аьсрулий Гъази-Гъумучиял шамхалтурал бахIайсса бивкIссар Гуржиянавун ва Чаргаснавун сапар давла буван. Шамхалтурал бяст-ччал бивкIуну бур Ширваннал шагьнащал ва Гуржиял Леван тIисса паччахIнащал ухссавнил Азербайджан цала кIунттихьхьун ласу. Ми шиннардий Гъази-Гъумучиял шамхалтурал дусшиву диркIуну дур Ираннал шагьнащал, мунал ташу бувну бивкIуну бур шамхалнал душнищал. Мукунма ташурдайну мачча шайсса бивкIун бур шамхалтал Гуржиял паччахIнащал, Крымнал хантуращал, Кабардиннал князтуращал.

XVI аьсрулия байбивхьуну шамхалтал кIинттул бизайсса бивкIуну бур аривсса Тарки, Буйнак (Уллубийаул), Эндерей тIисса шяраваллавун.

Гъази-Гъумучиял ханлугъ[4] сакин хьуну дур 1700 шинай.. Гиву яхъанай бивкӀссар лак, агъул,курал, рутул , ва мукунма цаппара ярусса ва дарги. Ханлугъ 1820-ку шинай Аьрасатнавун дурхссар. Лак яхъанахъисса аьрщи 1935 шинаву дарчӀуссар Лакрал ва Ккуллал районнайх.

Лакрал щархъурду[дакьин дан | аьдад дакьин дан]

Лакрал кӀану: Гази-Гъумучи (Кази-Кумух), Кьуби, ЧӀари, Ккуркли, Куми, КӀунди, ГьунчӀукьатlль, Хъуна, Хьури, Кьубра, Ури, ШовкӀра, Щара, Хъурхъи, КӀулушацӀ, ЧӀуртащи, Ххюлисма, Бурши, Мукьар, Шахьува, Караша, ЧукӀна, Читтур, КӀамахъал, Виратти, Лахъир, Хуна, Иниша, Шуни, Къурла, ТтурцӀи, Палисма, Арцалу, Арусси, Гьуйми, Гьущи, БахӀикӀла, Лугувалу, Убур, Камаша, Кьукни, Хути, ХьурукӀра, Кундах, ГьовкӀра, Ттулизма.

Ккуллал кӀану: Къяни, Вихьул, Ккул, Хъювхъи, ЦӀуйши, Ваччи, ЧIяйми, СумбатӀул,ЦӀувкIул-1, ЦӀущар, ЦӀувкIул-2, Хъусращи, Хъюйми, Ссухъиящи.

ЦIуссалакрал кIану: ТӀюхчар, ХIамиящи, ЦӀусса ЧӀурттащи, ДучӀи, Аьхъар, ЦӀусса Ккул, Новолакское, Чапаево, Шушия.

Ахъушиял кӀану: Бартхъар. Уручул, ЦӀалакъян, Хъюл (Кули).

Рутуллал кӀану: Дюкъул(Аракул), Ялу-ЧӀатӀлухи (Верхный Катрух)

ЧӀарадиял кӀану: Щал (Щалиб)

Дахадаевуллал кӀану: Шадни

Лакку маз[дакьин дан | аьдад дакьин дан]

Лакку маз буххлаххиссар нахнал ва дагъусттаннал мазурдил ккуранданувун, бачӀлайгу буссар 9 лугъатрайх: гъумучиял (Гъумучиял шяравалу ва лагмасса шяраваллу), вицӀхъиял (ГьунчIукьатI, Ккурккул, ЧукIна, Кума,БахIикIул, Кьуба, КIунди, ЧIар, Аьхъар, Караша, Шахьува, Къурла, КIамаша ва цаймигу), вихьуллал (Вихьуллал шяравалу ва муницӀа кьилвалул ва баргъбуккаваллил чулийсса щархъи), ваччи-ккуллал (Ваччи, Ккул), бархъаллал (Ахъушиял райондалийсса Бархъарав, ЦӀалакъяннал ва Хъюллал шяраваллаву), чIяйннал (ЧIяйми, ЦIувкIул-2-мур, Хъюйми), уриннал(Ури, Мукьар,КIамахъал, Палисма), шадуннал Дахадаевуллал райндалийсса[23] ва яла кугьнасса дюкъуллал лугъат (ш. Дюкъул Рутуллал район[23]). XV аьсрулуя дайдирхьуну чичру диркӀуну дур аьрабнал хатӀлий, 1928 шиная латиннал хӀарпрузаннай, 1934 шиная шиннай кириллица гьанусса[24]. Гьартану ппив хьуну бур оьрус мазгу. Яла ччясса лакку мазрайсса чичру хьуна дакьлай дур XVIII—XIX аьсрулул дайдихьулий И. А. Гюльденштедтлул, ва Ю. Клапротлул чичрудаву[25].

Элму[дакьин дан | аьдад дакьин дан]

Лакку кӀану ва мунил хъуншагьру Гъази-Гумучи нукӀу заманная шинмай хӀисав хъанахъиссая ца агьамсса элмулул, диндалул ва рувхӀанийсса Къапкъазнал марказ, шиккун бучӀайссия XIII аьсрулия байбивхьуну Баргъбуккавал чулуха мусапиртал ва аьлимтал. Мукунминнаясса ца ивкӀуну ур аьрабнал аьлимчув ва факьих АхӀмад Ал-Ямани, Каир шагьрулийсса университет Ал-Азгьардануву дарс дихьлай ивкӀсса. Му увкӀуну ур Гъази-Гъумукун XV аьсрулий, дарс дихьлан ивкӀуну ур Гъази-Гъумучиял мяъгьадрал даражалийсса мадрасалуву, муначӀа ккалай бивкӀун бур щала Дагъусттаннаясса оьрчӀру[26]. Гъази-Гъумук личӀи-личӀисса шиннардий яхъанай бивкӀссар машгьурсса аьлимтал:

  1. МухӀаммад Убри — алимчув-фалсафа аькьлукар XVIII аь.
  2. Шейх Жамалутин Ал-Гъази-Гъумуки — рувхӀанийсса илданул ишчи, аьлимчув, Накьшибандрал тарикьатрал шейх, Имам Шамиллул муаьллим XIX аь[27].
  3. АьбдурахӀман Ал-Гъази-Гъумуки — аьлимчув, уртакь, Имам Шамиллул оьрмулия чичу ва куяв XIX аь[28].
  4. Гузунхъал ХӀасан — аьлимчув-аьрабиан XIX—XX аь.
  5. Сайфулла-Кьади Башлархъал — аьрасатнал ва дагъусттаннал рувхӀанийсса илданул ишчи, муфтий, Накьшибандрал, Щазалиял ва Кьадириял суфийтурал шейх ХХ аь.[29]
  6. Аьли Къаяхъал (Замир Аьли) — аьлимчув-аьрабиан, ХХ аь.[30]

Ттизаманнай машгьурсса лак-аьлимтал[дакьин дан | аьдад дакьин дан]

  1. Амаев Амир Джабраиллул арс (1921—2015) — атомрал аьлимчув, Лениннул цӀанийсса премиялун лайкь хьусса ва дунияллий машгьурсса атомрал аьлимчув И. В. Курчатовлул ученик ва уртакь.
  2. Дандамаев Мухаммад Аьбдулкьадирдул арс (!928-2021)[31] — тарихрал аьлимчув, Ираннал ва Месопотамиянал тарихрал усттар, член-корреспондент АьАЭ.
  3. Мунчаев Рауф МухӀаммадлул арс (1928—2017) — археолог, член-корреспондент АьАЭ, нукӀузаманнул Къапкъазуллал ва Гъанмур Баргъбуккаваллил тарихрал усттар.
  4. Чалавиев ХӀажи-Апанни Аьбдул-ХӀамидлул арс[32] (1925—1988), увссар Гъумучиял шяраву Лакрал райондалий, бувккуссар Москавуллал лаваймур техникалул Бауманнул цӀанийсса училища, СССР-данул ПаччахӀлугърал бахшишрайн лайкь хьусса, СССР-данул лайкь хьусса изобретатель.
  5. Булаева Казима Багъдадлул душ — дунияллих цӀа ларгсса генетик, биологиялул элмурдал доктор, Н. И. Вавиловлул цӀанийсса генетикалул Институтрал АьАЭ инсан вардиш шаврил генетикалул ккуранданул бакӀчи.


Совет Союзрал вирттал[дакьин дан | аьдад дакьин дан]

Космос
Хъунмасса Ватандалул цӀанийсса дяъвилул

Европанал билаятирттал вирттал[дакьин дан | аьдад дакьин дан]

Аьрасатнал Федерациялул Вирттал[дакьин дан | аьдад дакьин дан]

Дин[дакьин дан | аьдад дакьин дан]

Лак суннитталли шафиирал мазгьабрал.[33] Гъумучиял джума-мизит бивхьуссар 777—778 шиннардий.[34] Тарихчи А. В. Комаровлул 1869 шинай чивчуну бур: «Лак ва цинявппа Гъази-Гъумук ялапар хъанахъисса агьалинал цалчин мусулман дин кьамул дурссар. … Абу-Муслим цува увкӀссия Гъумукун, бивхьуссия микку мизит 777-ку шинай, мукунсса чичру дур му мизитрай»[7]. Гъумучиял шамхалтурал мусулманнал цӀарду кӀицӀ дурну дур XIII аьсрулул ахирданий[35]. XIV аьсрулий Гъумучи хьуну бур гъазитурал хъуншагьру ва мунин Гъази-Гъумук дирзуну дур. В. В. Бартольдлул чивчуну бур: «Гъази-Гъумучи мусулманни ва миннаву хьхьичӀунми исламрал аскар бур чӀаххуврайсса путпараснал халкьуннан къарши бувккусса, миннал бакӀчитурайн „шаухал“ учай»[36].

Адабият[дакьин дан | аьдад дакьин дан]

Дянивми аьсрурдал заманнай ва оьруснал чапхуннал ва бигьавурттал заманнай лакрал адабиятраву агьаммур кӀану бугьлай бивкӀссар диндалуцӀун бавкьусса назмурдал.[37] Ялагу хъунмасса к1ану бугьлай бур лакрал магьирлугъраву, тарихраву ва адабиятраву буттахъая жунма ливч1сса лахъи балайрду, миннувасса цаппара: "Парт1у Пат1има", "Бурх1ай Изажа", "Гьухъаллал Къайдар", "Хан Муртазали", "Ккуллал Чамсу", "Брхъаллал Давди". Ми лахъи балайрдаву буслай бур жула миллаиял бак1райн бувк1мунния, зах1матшивурттая,тархъаншиврул ххуллийсса ххувшавурттая, ми хъанай бур жулва тарихрал гьайкаллу.

Чичу ва революционер Саид Габиевлул 1912 шинай итабавкьуссар «Дагъусттаннал ххяххабаргъ» тӀисса цалчинмур лакрал кказит. Гьарун Саидовлул 1914 шинай чивчуссия «Къалайчитал» тӀисса драма[38]. АбутӀалиб Гъапуровлул чивчуссия шеърирду цӀусса жанрданий прозалий[39]. Къапихъал Апаннил оьрус мазрай чивчумур дагъусттаннал классика хъанай бур[40][41]. Машгьурну бур лакраву шаэртал: АхӀмад Каради Заку-Заде, МухӀуттин Чаринов, Нураттин Юсупов, Ибрагьимхалил Кьурбанаьлиев, Юсуп Хаппалаев, МахӀаммад-Загьид Аминов ва цаймигу.

Антропология[дакьин дан | аьдад дакьин дан]

Лакрал сипат кавказнал жинс дур. Профессор А. Г. Гаджиевлул чивчуну бур: «1961 шинай жу дурсса хъирив лаявурттайн бувну кьамул дуван бювхъуссар мяйжан бан кавказнал зумунусса халкь Дагъусттаннай яхъанахъисса аьрщи. Му давриву кавказуллал жинс цачӀун дувну дур баргълагаваллил вариантравун. Миву бур аьнди, цӀунтӀи , ярусса, лак ва дарги»[42][43].

Театр[дакьин дан | аьдад дакьин дан]

Дагъусттаннай зий бур Лакрал паччахӀлугърал музыкалул ва драмалул театр Апанни Къапиевлул цӀанийсса, мунин дайдихьу дувну дур лакрал жагьилтурал Гъумук 1914 шинай тӀивтӀусса кружокрал[44].

Лакрал цӀарду[дакьин дан | аьдад дакьин дан]

Аьвдуллагь, Аьбдулазиз, Абдулгъапур, Аьбдулкьадир, Аьбдулмажид, Аьбдулмуъмин, Аьбдулманап, АьбдурахIман, Аьбид, Аьли, Абумуслим,АбутIалиб, Адам, Акбар, Аьли, Амин, Амир, Ансар, Апанни, Аьрип, Асадуллагь, АьхIмад, Аюб, Бадруддин, Байрам, Басир, Башир, Билал, Бутта, Вали, ВахIид, Гъази, ХIасан, Гъани, Гъапур, Дибир, Давран, Давуд, Даниял, Джабраил, Джалал, Джамал, Закир, Заман, Замир, Ибадуллагь, Ибрагьим, Идрис, Иззат, Иса, Исмаил, Къяча, Кьурбан, Кьасим, Кьудрат, Лукьман, Маджид, Макьсуд, Малик, Мансур, Магьди, Муслим, МахIмуд, Мурад, Муртазали, Муса, Мустапа, Мухтар, Нажмуддин, Надир, Назир, Насир, Насруллах, Неъматуллах, Нияз, Нур, Нураддин, Нуруллагь, НухI, Рашид, Ризван, Рустам, Сунгур, Сабир, Садикь, Садрудин, Садуллах, Сейфуддин, СалихI, Сиражудин, Сулейман, Султан, Сутай,  ТIагьир, Увайс, ХIусман, ПаттахI, ХIабибулла, Хайруллагь, Халикь, Халил, ХIасан, ХъицIи, ЦIаххуй, Чарин, Чупан, Шайхали, Шамсуддин, Шамиль, Шарапутдин, Шарип, Шапи, Шагьид, Шахимардан, ШахIван, Шахназар, Ширин, Шихабуддин, Шихамир, Эльдар, Юнус, Юсуф, Яхья, Якьуп.

  • Хъаннил цIарду

Аьжа, Аймисай, Асият, Аьзиза, Айзанат, Аминат, Аьйшат, Аьбидат, Анисат, Аьтикат, Бава, Банавша, Басират, Баху, Бика, Гулизар, Гугьарша, Гюльнара, Гюльсара, Жамила, Жарият, Заза, Зайнаб, Залиха, Замира, Зулейха, Зунзул, Изажа, Истара, Калимат, Качар, Къиза, КьурбанпатIимат, Лайли, ЛачIа, Мадинат, Маизат, Майсарат, Маликат, Маржанат, Марзият, Мариян, Мисай, Муъминат, Написат, Нажават, Насият, Нину, Нурият, ПатIимат, Пахай, Рабият, Разият, Раисат, РайхIанат, РахIима, Рукьижат, Сакинат, Самира, Сара, СалихIат, София, Тамари, ТIагьират, ТIутIи, Уди, Удрида, Узлипат, Умамат, Умму, Уммукусум, Хадижат, Халисат, Халун, ХIабибат, Шарипат, Шахсанам, Щаза.

Лакрал дукрарду[дакьин дан | аьдад дакьин дан]

  • Дай ини
  • Ккурч
  • ХхункӀ
  • Гьавккури
  • Буркив
  • КъячӀив
  • Пулав
  • Бакъухъ
  • Аьрччап
  • АьрайхункӀ
  • Дукьра хӀан
  • Мачча
  • ХӀалахӀу
  • КӀакӀалду
  • Нагьлий ини
  • Щивщу
  • Щай ини

БувчӀин баву[дакьин дан | аьдад дакьин дан]

  1. 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 1,14 1,15 Этносостав населения Дагестана. 2010
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 Услар П. К. Этнография Кавказа. Языкознание. 4. Лакский язык. Тифлис, 1890, сс. 311, 312, 2.
  3. Лакцы (лак) — исторический народ Дагестана. travelask.ru
  4. 4,0 4,1 А. Каяев. Лакку маз ва тарих: энциклопедический словарь.
  5. 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 5,6 5,7 5,8 М. Алиханов-Аварский. Дербент-Наме: "Эпоха", 2007 г. - 61 с.
  6. П.Г.Бутков. Материалы для новой истории Кавказа с 1722 по 1803 год. Императорская Академия Наук. Санкт-Петербург, 1869 — C.497
  7. 7,0 7,1 7,2 А. В. Комаров. Казикумухские и Кюринские ханы. Тифлис, 1869, с. 1.
  8. Н. Ф. Дубровин. История войны и владычество русских на Кавказе. Очерк Кавказа и народов его населяющих: Кавказ. — СПб., 1871. — Т. 1, книга 1. — С. 505.
  9. РГАЭ, ф. 1562, оп. 336, д. 972, 986, 1244, 1566-б, 1567, 5924, 7877.
  10. См.: Приложение к «Памятная книжка Дагестанской области. Издана по распоряжению г. военного губернатора Дагестанской области. Составил Е. И. Козубский. С тремя портретами и схематическою картою. Темир-Хан-Шура. „Русская типография“ В. М. Сорокина. 1895.
  11. Шараф ад-Дин Йазди. Упоминание о походе счастливого Сахибкирана в Симсим и на крепости неверных, бывших там // Зафар-наме (Книга побед Амира Темура (сер.XV в.), в варианте перевода с персидского на староузбекский Муххамадом Али ибн Дарвеш Али Бухари (XVI в.)) / Пер. со староузбек., предисл., коммент., указатели и карта А. Ахмедова.– Академия наук Республики Узбекистан. Институт востоковедения имени Абу Райхана Беруни. – Ташкент: «SAN’AT», 2008.
  12. В. В. Бартольд. Место прикаспийских областей в истории мусульманского мира. Баку, 1924, с. 93.
  13. Бейлис В. М. Из истории Дагестана VI—XI вв. (Сарир) // Исторические записки Вып. 73. М., 1963. С. 259
  14. [Очерки истории Дагестана. — Махачкала: Даггиз. 1957. Т. 1. С. 51. Очерки истории Дагестана. — Махачкала: Даггиз. 1957. Т. 1. С. 51.]. — Махачкала: Даггиз, 1957г.. — С. 51.
  15. Абу Мухаммад Ахмад ибн А’сам ал-Куфи. [Абу Мухаммад Ахмад ибн А’сам ал-Куфи, 1981. Книга завоеваний Книга завоеваний]. — 1981г..
  16. Баладзори. [Баладзори. Указ. соч. С. 18 ].
  17. Лавров Л.И -Эпиграфические памятники Северного Кавказа на арабском, персидском и турецком языках. Памятники письменности Востока. Часть X-XVII вв. - Москва: Наука - 1966
  18. Гасан-Эфенди Алкадари. [Гасан-Эфенди Алкадари. Асари-Дагестан — Махачкала: Даггиз 1929. С. 23. Асари Дагестан.]. — Махачкала: Даггиз, 1929г.. — С. 23.
  19. М.Алиханов-Аварский. [М.Алиханов-Аварский "Дербент-Наме" Дербент-Наме]. — Эпоха, 2007
  20. И. Ш. Гусейнов. Образование казикумухского шамхальства: Автореф. дисс. канд. ист. наук. Махачкала, 1998, с. 15.
  21. Извлечение из истории Дагестана, составленное Мухаммедом Рафи «Сборник сведений о кавказских горцах». Т. 5. С27..
  22. Каяев А. Материалы по истории лаков.
  23. 23,0 23,1 Г.Б. Муркелинский. Лакский язык // Языки народов СССР: в 5-ти томах. Иберийско-кавказские языки. — М.: Наука, 1967. — Т. 4. — С. 503.
  24. Л. И. Жирков. Лакский язык. — М., 1955;
  25. Г.Б. Муркелинский. Лакский язык // Языки народов СССР: в 5-ти томах. Иберийско-кавказские языки. — М.: Наука, 1967. — Т. 4. — С. 488.
  26. А. Алишаев. Ахмад аль Йамани.
  27. С. А. Мусаев. Гуманистическая и миротворческая деятельность шейха Джамалуддина из Гази-Кумуха.
  28. Абдурахман из Газикумуха. Книга воспоминаний.
  29. Г. М. Курбанова. Сайфулла-Кади Башларов - дагестанский общественно-политический и религиозный деятель.
  30. А. Р. Наврузов. Али Каяев - последний энциклопедист Дагестана. - Махачкала, 2007 г. - С. 162-182
  31. А. Р. Шихсаидов. Мухаммед Дандамаев [востоковед] // Возрождение. – 2001. – № 7. – С. 85–86 (Наука)
  32. З. З. Ильясов. Энциклопедия дагестанской жизни. – Махачкала: Республиканская газетно-журнальная типография, 2010. – 696 с.
  33. П.И. Пучков. РАЗДЕЛ II. РОССИЙСКИЙ ОПЫТ. СОВРЕМЕННЫЕ РЕАЛИИ
  34. Л. И. Лавров. Этнография Кавказа. Ленинград, 1982, с. 101.
  35. Институт этнографии имени Н. Н. Миклухо-Маклая. Народы Кавказа,. — Изд-во Академии наук СССР, 1960. — Т. 1. — С. 500.
  36. В.В. Бартольд. Сочинения. — Наука, 1965. — Т. 3. — С. 411.
  37. ЛАКСКАЯ ЛИТЕРАТУРА (рус.), Литературная энциклопедия.
  38. Г. С. Саидов. (рус.), Литературная энциклопедия.
  39. А. Г. Гафуров. БСЭ.
  40. БОЛЬШАЯ СОВЕТСКАЯ ЭНЦИКЛОПЕДИЯ, 1949 г.
  41. Н. Капиева. Жизнь, прожитая набело.
  42. А. Г. Гаджиев. Происхождение народов Дагестана по данным антропологии. Махачкала, 1965, с. 94.
  43. Гаджиев А. Г. Антропология Лакского народа. [Рук. центра этно-экономики Ин-та соц.-экон. проблем народонаселения РАН, д-р истор. наук, проф.] // Возрождение. — 2001. — № 7. — С. 34-38.
  44. Лакский музыкально-драматический театр (рус.), kino-teatr.ru.

Ссылкарду[дакьин дан | аьдад дакьин дан]