Перейти к содержанию

Лак

Хаварду Википедия
Лак
Аьдад ва яшаву
Циняв: 200 000—250 000
Аьрасат: 200 000

Дагъусттан: 178 630

Москов: 10 000

Кабардиннал ва Балкьарнал билаят: 6 000

Ставрополлал зума: 5 500

Московлал билаят: 2 500

Туменнал билаят: 2 000

Туркмения: 4 500

Узбекисстан: 3 800

Таджикисстан: 3 000

Ширван (Азирбижан): 3 000

Туркия: 3 000 — 10 000

Гуржисттан: 2 000

Къазахсттан: 1 200

Украина: 1 019



Бусала
Маз Лакку маз
Дин Ислам сунниттал
Бухлай бур Дагъусттаннал миллатирттавун
Маччасса миллатру Кавказрал миллатру

'

Дагъусттаннал халкьру
1 — «смешанное», 2 — ярусса, 3 — дарги, 4 — курал, 5 — лак, 6 — табасаран, 7 — агъул, 8 — рутӀул, 9 — цӀахъюр, 10 — къумукь, 11 — нугъай, 12 — азирбижан, 13 — оьрус

Лак (лакку халкь, гъази-гъумучи)[2] хъанахъиссар дагъусттаннал гьанулул халкь, миннал мина дур Дагъусттаннал зунттал дязаннив, цивппагу багьлагьиссар нахско-дагестаннал ккуранданувун ухссавнил Кавказуллал халкьуннал дастталувун[3].

Тарихраву лак Дагъусттаннал зунттал дязаннив ялапар хъанай бивкӀссар. Цала ватандалийн лакрал чайссар Лакрал кӀану ягу Лакку билаят. Лакрал хъуншагьру бур Гъази-Гъумучи[4]. Лакрал мина — Лакку кӀану хъанахъиссар Лакрал ва Ккуллал районну бакъасса, миннущал дазуйсса Ахъушиял, Рутуллал, ЧӀарадиял ва Дахадаевуллал районнайсса лакрал шяраваллугу.

Тарихраву кӀулссаксса лакрал цайнма «лак» учайссар цала Ватандалийнгу Лакку кӀану учайссар, так Дагъусттаннай исламрал дин кьамул дурну мукьах VӀӀӀ аьсрдания шиннай миннан гъази-гъумучигу учай, исламрал ххуллий чӀярусса талатавуртту дурну тӀий[2][5].

Машгьурсса оьруснал этнограф Услар П. К. цала «Гъази-гъумучиял маз» (1864) тӀисса луттираву чивчуну бур: «Страбон (XӀ 503) чичлай ур, албаннал ва амазонкардал халкьуннал дянив яхъанай бур гели ва леги тӀисса халкь». «Лак хьхьичӀавасса лек бур, — жунма ми гъази-гъумучи тӀий кӀулну бухьурчагу, — муний шак бакъассар»[2].

Яруссаннал халкьуннал лакрайн учай — «тумал»[5], «лакал» куну; даргаллал халкьуннал — «вулугуни», «вулеги»[5]; лазгиял халкьуннал — «яхулви», «яхолшу»[6]; къумукьнал — къазикумукьлар, лаклар; чачаннал — «гъазгъумкий»[5], гуржиял — лекlи[5], перснал — «лазги»[5], азирбижаннал — «лезги»[5], оьруснал — «лакцы», «лаки», «казикумухцы»[5], аьрабнал — «лакз»[5].

Революция хьуннин Аьрасатнаву лакрайн чайсса бивкӀуну бур «гъази-гъумучи» ягу «лак» куну[7]. А. В. Комаровлул (1869 ш) чивчуну бур, "Дагъусттаннал дяниву, Гъази-Гъумучиял Къойсу неххал бакӀрах бур яхъанай ляличӀисса халкь, цайнма «лак» ягу «ляк» учай, цала миналийнгу «Буттал кӀану» учай[7]. Ми халкьуннайн учай «гъази-гъумучи» куну. Н. Ф. Дубровиннул (1871 ш) чивчуну бур, «Гъази-гъумучи тӀисса халкьуннал цайнма лак чай, цала миналийн Лакку-кӀану учай»[8].

Дагъусттаннал билаятрал халкъуннал сияхlраву 1886 шинал, Гъази-Гъумучиял округрал агьалинал цӀа «Лак» дур (48,316 азара инсан)[9]. Дагъустаннал областрал 1895 шинал тарихчи ва этнограф Е. И. Козубскийл щаллу дурсса карталий Гъази-Гъумучиял округрал агьали «Лак» тӀий ккаккан бувну бур[10].

Цалчин «кази-кумуки» кӀицӀ бувну бур тюркнал жужирттаву XӀV аьс. (Шами Йазди)[11]. Тарихчи В. В. Бартольдлул чивчуну бур, «Тимурдул Дагъусттаннай бувсса хӀарачатирттал ккаккан буллай бур цукун хьхьарану ислам ппив хьуну диркӀссарив мийх[12]. Хъунмур дахханашиву Х аьсрулия дур так гъумучи мусулман хьуну бур, миннайн „гъази-гъумучи“ тӀий бур». П. К. Услардул баян бувну бур лакрайн «кази-кумухи» арив яхъанахъисса тюркнал халкьуннал къумукьнал чайсса бивкӀун бур, миннацӀа оьрусналгу лавсуну бур[2].

Гъумук, Туман, Сарир (Лакз).

Цалчинмур лакрал хӀукуматру Гъумучи (Гумик) ягу Туман хӀасул хьуну дур нукӀузаманнай, цурдагу духхлай диркӀссар Сарир (Лакз) тӀисса хӀукуматравун[13]. Сарир хӀасул хьуну дур Дагъусттаннал зунттаву VӀ аьсрулий, мунивун буххлай бивкӀссар ярусса, дарги, лак, курал, табасаран, агъул, рутул, цӀахъюр ва м.ц. цӀанакулсса Дагъусттаннал зунттал халкь.

Гъази-Гъумучиял шамхаллугъ.

VӀӀӀ аьсрулий аьраб Дагъусттаннайн бувкӀуну мукьах шикку сакин хьуссар Гъази-Гъумучиял шамхалтурал хӀукумат. VӀӀ аьсрулул ахирданий аьрабнал аьралуннал Дербент лавсуну бур. Маслама бакӀчисса аьрабнал аьралуннал XVӀӀӀ аьсрулий кьаст дурну дур лак ва ярусса яхъанахъисса Дагъусттаннал вивалу ласун, Джарррах тӀисса аьрабнал аьралуннал бакӀчинаща бювхъуну бур му пикри щаллу бан. Аьрабнал тарихчи Табари ур муния чичлай "Аьрабнал ухссавнил Дагъусттаннай гъагъан бувну хазарнал аьраллугу бувххуну бур Дагъусттаннал дязаннив, яла цаннил хъирив ца Хамзин ва Гъумучигу лавсуну мукьах, яла цала хӀукму кьамул къабувну тӀий Къайтагъ ва Табасаран лекьангу бувну хъямала бувну бур"[14].

Хъиривмур Дагъусттаннайнсса сапар аьрабнал бавхӀуну бур 739 шинай Мерван тӀисса аьралуннал бакӀчинал, Миннал ххуллу бавхӀуну бур Шеки шагьрулия Самур неххал даралувух хьуну Ал-Балал ва Гъумук тӀисса Сарирданул къалардачӀан. Ми къалардавусса аскар аьрабнан гужну данди бавцӀунугу аьрабнал ми лавсуну, данди бавцӀуми аьс бувну бур, хъами ва оьрчӀ-душ ясир бувну бур[15] Аьрабнал тарихчи Балдозорил чивчуну бур "Мерваннул Туман-шах ясир увну халифначӀан тӀайла увккуну ия" тӀий[16]. VӀӀӀ-XӀ аьсрурдай аьрабнал Дагъусттаннай цала хӀукму щаллу бувайсса инсантал бивтуну бур кӀанттул хӀукмучитал букьан бувну. "Тарих Дагъусттан", "Дагъусттан-Ирам" А. С. Бакихановлул ва "Асари Дагъусттан" ХӀасан Ал-Кадирил тӀисса кӀанттул тарихрал луттирдай чивчуну бур Лаккуй шамхалну ивтунни МухӀаммад идавсил бутта-уссил Аьппаслул наслулиясса Шах-бала, Гъумук шагьрулиягу тах-шагьру бувну. Шамхалнал титул ляхъаврия машгьурсса аьрасатнал тарихчи В. В. Бартольдлул чивчуну бур, яники "шамхал" тӀисса титул хӀасул хьуссар аьрабнал аьралуннил бакӀчи Шах-баал ибн Абдулла тӀисса цӀания шикку цӀуну дурсса хӀукуматрал бакӀчи хьусса.

Лакрал халкьуннал бусалалийн бувну Гъумучиял халкьуннал аьрабнайн тавакъю бувну бур "жучӀан цӀусса диндалия лахьхьин банмигу гьан бува", тӀий. Аьрабнал 778 шинай бивхьуну Гъумук мизитгу[17] шиккусса халкьуннай каялувшиву дуллан Шахбал тӀисса инсан гьан увну ур. Халкьуннал бусалардайн бувну, шамхал тӀисса титул бавхӀуну бур Абу-Муслиннул давурттащал, мунал щалла Дагъусттаннайсса хӀукуматрал хъунаману увчӀуну ур хӀурмат бусса Аьппас, му хъунама Шамхала Аьбдуллал арс ивкӀуну ур, му хӀукуматрал тах-шагьругу хьуну бур Гъумучи[18].

Шамхаллугъ духлай диркӀссар Аьрабнал халифатравун. Шамхалал щалла Дагъусттаннал улклуй цала низам дирхьуну, гьарца шяраваллий дишала дирхьуну дур[19]. Ислам дин щалла Къапкъазнавух ппив дуллайтӀий лакрайн гъази-гъумучи тӀун бивкӀуну бур, тах-шагьрулийнгу Гъази-Гумук цӀа дирзуну дур[20].

Мангъул-татарнал аьраллу Лаккуй

Бату бакӀчисса татар-манголнал аьраллу 1239 шинай Дагъусттаннайн хявххссар, интту ва гъинттул Дербентгу лавсуну октябрь зуруй аьраллу бивссар агъуллал РичӀа тӀисса шяравун, ца барз хьуссар мангъулнал му шяравалу ласун къашай, му дяъвилия чивчуну бур РичӀиял шяраваллил мизитрал чӀирай. РичӀа лавсуну мукьах мангъулнал Гъази-Гъумукунсса ххуллу тӀивтӀуссар. Му чӀумал хӀуччалий бивкӀссар Хайдакьуллал уцмий Амир-Гамза ва Хунзахъиял нуцал Кавтар-шах Гъази-Гъумучиял шамхалнащал. Мангъулнан тӀайлабацӀу хьуссар Дагъусттаннал яла гужми бакӀчитал куннащал кув къабакьаву, му загу ишла бувну апрель зурул байбихьулий 1240 ку шинал мангулнащал аьрхӀал Хайдакьуллал аьралуннащал баргъбуккавал чулуха, Кавтар-шах бакӀчисса Хунзахъиял аьрал баргълагавал чулуха Гъази-Гъумукун хявххуссар. Мангъулнащалсса талатавриву лакрал "вирттаврал ккаккан дурссар бюхттулсса чувшиву"[21] Цукунсса виричушиву ккаккан дуварчагу лакрал вирттаврал ми шанмагу аьралуннал Гъази-Гъумучи лавсуну, цанма данди бивккмигу ливтӀуссар 1033 аьраличу личӀаннин, чӀярусса чапхуннугу дурссар[22].

XӀV аьсрулул дайдихьулийгу Гъази-Гъумучиял шамхалнан данди бувккссар Къайтагъуллал уцмий Саратан Амир-Хамзал арс ва Хунзахиял нуцал Амир-Султан. Мангъулнащал маслихӀатгу бувну 1319 шинал интту ми шанма цачӀун хьусса аьраллу хявххссар Гъази_Гъумукун. Гъази-Гъумучи щаллусса зуруй данди бавцӀуссар цала душманнан, амма душмантурал гужру ххи хьуссар, 70 жагьилсса виричу бувххуну БурхӀай къалалувунгу хъа бувссар цалла жанну дулун амма душмантуран мютӀий къахьун. Гъази-Гъумучи кӀилчингу гъагъан бувссар ми шанмагу аьралуннал.

XӀV аьсрулул ахирданий Дагъусттан хьуссар Тахтамишлул ва Тамерланнул аьралуннал дяъвирдал майдан. 1395 шинай Тахтамиш бакӀчисса Мусил ордалул аьралуннил ва Тамерланнул аьралуннил дянив Терек неххачӀа хьусса дяъвилуву Тамерланнул аьрал ххув хьуссар. Му чӀумал Гъази-Гъумучиял шамхаллугъгу Дагъусттангу буххлай диркӀссар Мусил ордалувун. Мунин бувну Тамерланнул 1396 шинай цанма данди бувкксса Дагъусттаннал билаятран ссапар бавхӀуссар, даргиял Усиша тӀисса шяравалличӀан ивсса чӀумал му шяраваллин хявххуссар. Му чӀумал Гъази-Гъумучиял аьдат диркӀуну дур гьарца зуруй бусурман диндалул ххуллий дяъвирду байсса, амма цала къабусурмансса чӀаххувран бусурмантал хявххукун, шамхал 3000 аскар аьралунналгу бувцуну чӀаххуврахлу талан увкӀуну ур, Амма Гъази-Гъумучиял аьрал Тамерланнул аьралуннар бух хьуну бур, шамхалгу ивкӀуну, аьралгу лиян бувну бур.

XV-XVӀ аьсрурдай Гъази-Гъумучиял шамхаллугъ хъинну гуж хьуну дур, мунияту Гъази-Гъумучиял шамхалнайн щалагу Дагъусттаннал "вали". "падишах" куну учайсса бивкӀссар. XV аьсрулий шамхалнал дахӀаву диркӀуну дур укунсса халкьунащал: Агъул, Курал, Ахты, Рутул, ЦӀахъюр, Аьндархъи, Аьнди, Гидатль, Гоцатль, Чамалал, Тиндал, Карах, Кусрахи, ЦӀудахар, Губден, Ахъуши, Оьргъ (Кубачи), Тарки, Буйнак, Эндирей, Тюмень и Мичихич, Шаки. XVӀ аьсрулий Гъази-Гъумучиял шамхалтурал бахӀайсса бивкӀссар Гуржиянавун ва Чаргаснавун сапар давла буван. Шамхалтурал бяст-ччал бивкӀуну бур Ширваннал шагьнащал ва Гуржиял Леван тӀисса паччахӀнащал ухссавнил Азербайджан цала кӀунттихьхьун ласу. Ми шиннардий Гъази-Гъумучиял шамхалтурал дусшиву диркӀуну дур Ираннал шагьнащал, мунал ташу бувну бивкӀуну бур шамхалнал душнищал. Мукунма ташурдайну мачча шайсса бивкӀун бур шамхалтал Гуржиял паччахӀнащал, Крымнал хантуращал, Кабардиннал князтуращал.

XVӀ аьсрулия байбивхьуну шамхалтал кӀинттул бизайсса бивкӀуну бур аривсса Тарки, Буйнак (Уллубийаул), Эндерей тӀисса шяраваллавун.

Гъази-Гъумучиял ханлугъ[4] сакин хьуну дур 1700 шинай. Гиву яхъанай бивкӀссар лак, агъул, курал, рутул, ва мукунма цаппара ярусса ва дарги. Ханлугъ 1820-ку шинай Аьрасатнавун дурхссар. Лак яхъанахъисса аьрщи 1935 шинаву дарчӀуссар Лакрал ва Ккуллал районнайх.

Лакрал щархъурду

[дакьин дан | аьдад дакьин дан]

Лакрал кӀану: Гази-Гъумучи (Кази-Кумух), Кьуби, ЧӀари, Ккуркли, Куми, КӀунди, ГьунчӀукьатlль, Хъуна, Хьури, Кьубра, Ури, ШовкӀра, Щара, Хъурхъи, КӀулушацӀ, ЧӀуртащи, Ххюлисма, Бурши, Мукьар, Шахьува, Караша, ЧукӀна, Читтур, КӀамахъал, Виратти, Лахъир, Хуна, Иниша, Шуни, Къурла, ТтурцӀи, Палисма, Арцалу, Арусси, Гьуйми, Гьущи, БахӀикӀла, Лугувалу, Убур, Камаша, Кьукни, Хути, ХьурукӀра, Кундах, ГьовкӀра, Ттулизма.

Ккуллал кӀану: Къяни, Вихьул, Ккул, Хъювхъи, ЦӀуйши, Ваччи, ЧӀяйми, СумбатӀул, ЦӀувкӀул-1, ЦӀущар, ЦӀувкӀул-2, Хъусращи, Хъюйми, Ссухъиящи.

ЦӀуссалакрал кӀану: ТӀюхчар, ХӀамиящи, ЦӀусса ЧӀурттащи, ДучӀи, Аьхъар, ЦӀусса Ккул, Новолакское, Чапаево, Шушия.

Ахъушиял кӀану: Бартхъар, Уручул, ЦӀалакъян, Хъюл (Кули).

Рутуллал кӀану: Дюкъул (Аракул), Ялу-ЧӀатӀлухи (Верхный Катрух).

ЧӀарадиял кӀану: Щал (Щалиб).

Дахадаевуллал кӀану: Шадни.

Лакку маз буххлаххиссар нахнал ва дагъусттаннал мазурдил ккуранданувун, бачӀлайгу буссар 9 лугъатрайх: гъумучиял (Гъумучиял шяравалу ва лагмасса шяраваллу), вицӀхъиял (ГьунчӀукьатӀ, Ккурккул, ЧукӀна, Кума, БахӀикӀул, Кьуба, КӀунди, ЧӀар, Аьхъар, Караша, Шахьува, Къурла, КӀамаша ва цаймигу), вихьуллал (Вихьуллал шяравалу ва муницӀа кьилвалул ва баргъбуккаваллил чулийсса щархъи), ваччи-ккуллал (Ваччи, Ккул), бархъаллал (Ахъушиял райондалийсса Бархъарав, ЦӀалакъяннал ва Хъюллал шяраваллаву), чӀяйннал (ЧӀяйми, ЦӀувкӀул-2-мур, Хъюйми), уриннал (Ури, Мукьар, КӀамахъал, Палисма), шадуннал Дахадаевуллал райндалийсса[23] ва яла кугьнасса дюкъуллал лугъат (ш. Дюкъул Рутуллал район[23]). XV аьсрулуя дайдирхьуну чичру диркӀуну дур аьрабнал хатӀлий, 1928 шиная латиннал хӀарпрузаннай, 1934 шиная шиннай кириллица гьанусса[24]. Гьартану ппив хьуну бур оьрус мазгу. Яла ччясса лакку мазрайсса чичру хьуна дакьлай дур XVӀӀӀ—XӀX аьсрулул дайдихьулий И. А. Гюльденштедтлул, ва Ю. Клапротлул чичрудаву[25].

Лакку кӀану ва мунил хъуншагьру Гъази-Гумучи нукӀу заманная шинмай хӀисав хъанахъиссая ца агьамсса элмулул, диндалул ва рувхӀанийсса Къапкъазнал марказ, шиккун бучӀайссия XӀӀӀ аьсрулия байбивхьуну Баргъбуккавал чулуха мусапиртал ва аьлимтал. Мукунминнаясса ца ивкӀуну ур аьрабнал аьлимчув ва факьих АхӀмад Ал-Ямани, Каир шагьрулийсса университет Ал-Азгьардануву дарс дихьлай ивкӀсса. Му увкӀуну ур Гъази-Гъумукун XV аьсрулий, дарс дихьлан ивкӀуну ур Гъази-Гъумучиял мяъгьадрал даражалийсса мадрасалуву, муначӀа ккалай бивкӀун бур щала Дагъусттаннаясса оьрчӀру[26]. Гъази-Гъумук личӀи-личӀисса шиннардий яхъанай бивкӀссар машгьурсса аьлимтал:

  1. МухӀаммад Убри — алимчув-фалсафа аькьлукар XVӀӀӀ аь.
  2. Шейх Жамалутин Ал-Гъази-Гъумуки — рувхӀанийсса илданул ишчи, аьлимчув, Накьшибандрал тарикьатрал шейх, Имам Шамиллул муаьллим XӀX аь[27].
  3. АьбдурахӀман Ал-Гъази-Гъумуки — аьлимчув, уртакь, Имам Шамиллул оьрмулия чичу ва куяв XӀX аь[28].
  4. Гузунхъал ХӀасан — аьлимчув-аьрабиан XӀX—XX аь.
  5. Сайфулла-Кьади Башлархъал — аьрасатнал ва дагъусттаннал рувхӀанийсса илданул ишчи, муфтий, Накьшибандрал, Щазалиял ва Кьадириял суфийтурал шейх ХХ аь[29].
  6. Аьли Къаяхъал (Замир Аьли) — аьлимчув-аьрабиан, ХХ аь[30].

Ттизаманнай машгьурсса лак-аьлимтал

[дакьин дан | аьдад дакьин дан]
  1. Амаев Амир Джабраиллул арс (1921—2015) — атомрал аьлимчув, Лениннул цӀанийсса премиялун лайкь хьусса ва дунияллий машгьурсса атомрал аьлимчув И. В. Курчатовлул ученик ва уртакь.
  2. Дандамаев Мухаммад Аьбдулкьадирдул арс (1928—2021)[31] — тарихрал аьлимчув, Ираннал ва Месопотамиянал тарихрал усттар, член-корреспондент АьАЭ.
  3. Мунчаев Рауф МухӀаммадлул арс (1928—2017) — археолог, член-корреспондент АьАЭ, нукӀузаманнул Къапкъазуллал ва Гъанмур Баргъбуккаваллил тарихрал усттар.
  4. Чалавиев ХӀажи-Апанни Аьбдул-ХӀамидлул арс[32] (1925—1988), увссар Гъумучиял шяраву Лакрал райондалий, бувккуссар Москавуллал лаваймур техникалул Бауманнул цӀанийсса училища, СССР-данул ПаччахӀлугърал бахшишрайн лайкь хьусса, СССР-данул лайкь хьусса изобретатель.
  5. Булаева Казима Багъдадлул душ — дунияллих цӀа ларгсса генетик, биологиялул элмурдал доктор, Н. И. Вавиловлул цӀанийсса генетикалул Институтрал АьАЭ инсан вардиш шаврил генетикалул ккуранданул бакӀчи.


Совет Союзрал вирттал

[дакьин дан | аьдад дакьин дан]
Космос
Хъунмасса Ватандалул цӀанийсса дяъвилул

Европанал билаятирттал вирттал

[дакьин дан | аьдад дакьин дан]

Аьрасатнал Федерациялул Вирттал

[дакьин дан | аьдад дакьин дан]

Лак суннитталли шафиирал мазгьабрал[33]. Гъумучиял джума-мизит бивхьуссар 777—778 шиннардий[34]. Тарихчи А. В. Комаровлул 1869 шинай чивчуну бур: «Лак ва цинявппа Гъази-Гъумук ялапар хъанахъисса агьалинал цалчин мусулман дин кьамул дурссар. … Абу-Муслим цува увкӀссия Гъумукун, бивхьуссия микку мизит 777-ку шинай, мукунсса чичру дур му мизитрай»[7]. Гъумучиял шамхалтурал мусулманнал цӀарду кӀицӀ дурну дур XӀӀӀ аьсрулул ахирданий[35]. XӀV аьсрулий Гъумучи хьуну бур гъазитурал хъуншагьру ва мунин Гъази-Гъумук дирзуну дур. В. В. Бартольдлул чивчуну бур: «Гъази-Гъумучи мусулманни ва миннаву хьхьичӀунми исламрал аскар бур чӀаххуврайсса путпараснал халкьуннан къарши бувккусса, миннал бакӀчитурайн „шаухал“ учай»[36].

Дянивми аьсрурдал заманнай ва оьруснал чапхуннал ва бигьавурттал заманнай лакрал адабиятраву агьаммур кӀану бугьлай бивкӀссар диндалуцӀун бавкьусса назмурдал[37]. Ялагу хъунмасса к1ану бугьлай бур лакрал магьирлугъраву, тарихраву ва адабиятраву буттахъая жунма ливч1сса лахъи балайрду, миннувасса цаппара: "Парт1у Пат1има", "Бурх1ай Изажа", "Гьухъаллал Къайдар", "Хан Муртазали", "Ккуллал Чамсу", "Брхъаллал Давди". Ми лахъи балайрдаву буслай бур жула миллаиял бак1райн бувк1мунния, зах1матшивурттая, тархъаншиврул ххуллийсса ххувшавурттая, ми хъанай бур жулва тарихрал гьайкаллу.

Чичу ва революционер Саид Габиевлул 1912 шинай итабавкьуссар «Дагъусттаннал ххяххабаргъ» тӀисса цалчинмур лакрал кказит. Гьарун Саидовлул 1914 шинай чивчуссия «Къалайчитал» тӀисса драма[38]. АбутӀалиб Гъапуровлул чивчуссия шеърирду цӀусса жанрданий прозалий[39]. Къапихъал Апаннил оьрус мазрай чивчумур дагъусттаннал классика хъанай бур[40][41]. Машгьурну бур лакраву шаэртал: АхӀмад Каради Заку-Заде, МухӀуттин Чаринов, Нураттин Юсупов, Ибрагьимхалил Кьурбанаьлиев, Юсуп Хаппалаев, МахӀаммад-Загьид Аминов ва цаймигу.

Лакрал сипат кавказнал жинс дур. Профессор А. Г. Гаджиевлул чивчуну бур: «1961 шинай жу дурсса хъирив лаявурттайн бувну кьамул дуван бювхъуссар мяйжан бан кавказнал зумунусса халкь Дагъусттаннай яхъанахъисса аьрщи. Му давриву кавказуллал жинс цачӀун дувну дур баргълагаваллил вариантравун. Миву бур аьнди, цӀунтӀи, ярусса, лак ва дарги»[42][43].

Дагъусттаннай зий бур Лакрал паччахӀлугърал музыкалул ва драмалул театр Апанни Къапиевлул цӀанийсса, мунин дайдихьу дувну дур лакрал жагьилтурал Гъумук 1914 шинай тӀивтӀусса кружокрал[44].

Аьвдуллагь, Аьбдулазиз, Абдулгъапур, Аьбдулкьадир, Аьбдулмажид, Аьбдулмуъмин, Аьбдулманап, АьбдурахӀман, Аьбид, Аьли, Абумуслим, АбутӀалиб, Адам, Акбар, Аьли, Амин, Амир, Ансар, Апанни, Аьрип, Асадуллагь, АьхӀмад, Аюб, Бадруддин, Байрам, Басир, Башир, Билал, Бутта, Вали, ВахӀид, Гъази, ХӀасан, Гъани, Гъапур, Дибир, Давран, Давуд, Даниял, Джабраил, Джалал, Джамал, Закир, Заман, Замир, Ибадуллагь, Ибрагьим, Идрис, Иззат, Иса, Исмаил, Къяча, Кьурбан, Кьасим, Кьудрат, Лукьман, Маджид, Макьсуд, Малик, Мансур, Магьди, Муслим, МахӀмуд, Мурад, Муртазали, Муса, Мустапа, Мухтар, Нажмуддин, Надир, Назир, Насир, Насруллах, Неъматуллах, Нияз, Нур, Нураддин, Нуруллагь, НухӀ, Рашид, Ризван, Рустам, Сунгур, Сабир, Садикь, Садрудин, Садуллах, Сейфуддин, СалихӀ, Сиражудин, Сулейман, Султан, Сутай, ТӀагьир, Увайс, ХӀусман, ПаттахӀ, ХӀабибулла, Хайруллагь, Халикь, Халил, ХӀасан, ХъицӀи, ЦӀаххуй, Чарин, Чупан, Шайхали, Шамсуддин, Шамиль, Шарапутдин, Шарип, Шапи, Шагьид, Шахимардан, ШахӀван, Шахназар, Ширин, Шихабуддин, Шихамир, Эльдар, Юнус, Юсуф, Яхья, Якьуп.

  • Хъаннил цӀарду

Аьжа, Аймисай, Асият, Аьзиза, Айзанат, Аминат, Аьйшат, Аьбидат, Анисат, Аьтикат, Бава, Банавша, Басират, Баху, Бика, Гулизар, Гугьарша, Гюльнара, Гюльсара, Жамила, Жарият, Заза, Зайнаб, Залиха, Замира, Зулейха, Зунзул, Изажа, Истара, Калимат, Качар, Къиза, КьурбанпатӀимат, Лайли, ЛачӀа, Мадинат, Маизат, Майсарат, Маликат, Маржанат, Марзият, Мариян, Мисай, Муъминат, Написат, Нажават, Насият, Нину, Нурият, ПатӀимат, Пахай, Рабият, Разият, Раисат, РайхӀанат, РахӀима, Рукьижат, Сакинат, Самира, Сара, СалихӀат, София, Тамари, ТӀагьират, ТӀутӀи, Уди, Удрида, Узлипат, Умамат, Умму, Уммукусум, Хадижат, Халисат, Халун, ХӀабибат, Шарипат, Шахсанам, Щаза.

Лакрал дукрарду

[дакьин дан | аьдад дакьин дан]
  • Дай ини
  • Ккурч
  • ХхункӀ
  • Гьавккури
  • Буркив
  • КъячӀив
  • Пулав
  • Бакъухъ
  • Аьрччап
  • АьрайхункӀ
  • Дукьра хӀан
  • Мачча
  • ХӀалахӀу
  • КӀакӀалду
  • Нагьлий ини
  • Щивщу
  • Щай ини
  1. 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 1,14 1,15 Этносостав населения Дагестана. 2010
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 Услар П. К. Этнография Кавказа. Языкознание. 4. Лакский язык. Тифлис, 1890, сс. 311, 312.
  3. Лакцы (лак) — исторический народ Дагестана. travelask.ru
  4. 4,0 4,1 А. Каяев. Лакку маз ва тарих: энциклопедический словарь.
  5. 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 5,6 5,7 5,8 М. Алиханов-Аварский. Дербент-Наме: "Эпоха", 2007. - 61 с.
  6. П. Г. Бутков. Материалы для новой истории Кавказа с 1722 по 1803 год. Императорская Академия Наук. Санкт-Петербург, 1869. — C.497
  7. 7,0 7,1 7,2 А. В. Комаров. Казикумухские и Кюринские ханы. Тифлис, 1869. с. 1.
  8. Н. Ф. Дубровин. История войны и владычество русских на Кавказе. Очерк Кавказа и народов его населяющих: Кавказ. — СПб., 1871. — Т. 1, книга 1. — С. 505.
  9. РГАЭ, ф. 1562, оп. 336, д. 972, 986, 1244, 1566-б, 1567, 5924, 7877.
  10. См.: Приложение к «Памятная книжка Дагестанской области. Издана по распоряжению г. военного губернатора Дагестанской области. Составил Е. И. Козубский. С тремя портретами и схематическою картою. Темир-Хан-Шура: „Русская типография“ В. М. Сорокина. 1895.
  11. Шараф ад-Дин Йазди. Упоминание о походе счастливого Сахибкирана в Симсим и на крепости неверных, бывших там // Зафар-наме (Книга побед Амира Темура (сер. XV в.), в варианте перевода с персидского на староузбекский Муххамадом Али ибн Дарвеш Али Бухари (XVI в.)) / Пер. со староузбек., предисл., коммент., указатели и карта А. Ахмедова. – Академия наук Республики Узбекистан. Институт востоковедения имени Абу Райхана Беруни. – Ташкент: «SAN’AT», 2008.
  12. В. В. Бартольд. Место прикаспийских областей в истории мусульманского мира. Баку, 1924. с. 93.
  13. Бейлис В. М. Из истории Дагестана VI—XI вв. (Сарир) // Исторические записки. Вып. 73. М., 1963. С. 259.
  14. Очерки истории Дагестана. — Махачкала: Даггиз, 1957. Т. 1. С. 51.
  15. Абу Мухаммад Ахмад ибн А’сам ал-Куфи. Книга завоеваний. — 1981.
  16. Баладзори. Указ. соч. С. 18.
  17. Лавров Л. И. Эпиграфические памятники Северного Кавказа на арабском, персидском и турецком языках. Памятники письменности Востока. Часть X-XVII вв. - Москва: Наука, 1966.
  18. Гасан-Эфенди Алкадари. Асари-Дагестан. — Махачкала: Даггиз, 1929. С. 23.
  19. М. Алиханов-Аварский. Дербент-Наме. — Махачкала: Эпоха, 2007.
  20. И. Ш. Гусейнов. Образование казикумухского шамхальства: Автореф. дисс. канд. ист. наук. Махачкала, 1998. с. 15.
  21. Извлечение из истории Дагестана, составленное Мухаммедом Рафи «Сборник сведений о кавказских горцах». Т. 5. С. 27.
  22. Каяев А. Материалы по истории лаков.
  23. 23,0 23,1 Г. Б. Муркелинский. Лакский язык // Языки народов СССР: в 5-ти томах. Иберийско-кавказские языки. — М.: Наука, 1967. — Т. 4. — С. 503.
  24. Л. И. Жирков. Лакский язык. — М., 1955.
  25. Г. Б. Муркелинский. Лакский язык // Языки народов СССР: в 5-ти томах. Иберийско-кавказские языки. — М.: Наука, 1967. — Т. 4. — С. 488.
  26. А. Алишаев. Ахмад аль Йамани.
  27. С. А. Мусаев. Гуманистическая и миротворческая деятельность шейха Джамалуддина из Гази-Кумуха.
  28. Абдурахман из Газикумуха. Книга воспоминаний.
  29. Г. М. Курбанова. Сайфулла-Кади Башларов - дагестанский общественно-политический и религиозный деятель.
  30. А. Р. Наврузов. Али Каяев - последний энциклопедист Дагестана. - Махачкала, 2007. - С. 162-182.
  31. А. Р. Шихсаидов. Мухаммед Дандамаев [востоковед] // Возрождение. – 2001. – № 7. – С. 85–86 (Наука).
  32. З. З. Ильясов. Энциклопедия дагестанской жизни. – Махачкала: Республиканская газетно-журнальная типография, 2010. – 696 с.
  33. П. И. Пучков. РАЗДЕЛ II. РОССИЙСКИЙ ОПЫТ. СОВРЕМЕННЫЕ РЕАЛИИ
  34. Л. И. Лавров. Этнография Кавказа. Ленинград, 1982. с. 101.
  35. Институт этнографии имени Н. Н. Миклухо-Маклая. Народы Кавказа. — Изд-во Академии наук СССР, 1960. — Т. 1. — С. 500.
  36. В.В. Бартольд. Сочинения. — Наука, 1965. — Т. 3. — С. 411.
  37. ЛАКСКАЯ ЛИТЕРАТУРА (рус.), Литературная энциклопедия.
  38. Г. С. Саидов. (рус.), Литературная энциклопедия.
  39. А. Г. Гафуров. БСЭ.
  40. БОЛЬШАЯ СОВЕТСКАЯ ЭНЦИКЛОПЕДИЯ, 1949 г.
  41. Н. Капиева. Жизнь, прожитая набело.
  42. А. Г. Гаджиев. Происхождение народов Дагестана по данным антропологии. Махачкала, 1965. с. 94.
  43. Гаджиев А. Г. Антропология Лакского народа. [Рук. центра этно-экономики Ин-та соц.-экон. проблем народонаселения РАН, д-р истор. наук, проф.] // Возрождение. — 2001. — № 7. — С. 34-38.
  44. Лакский музыкально-драматический театр (рус.), kino-teatr.ru.